متغيرهاي مرتبط با جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت از نظر عوامل مدرسه
سال پنجم، شماره اول، بهار 1391، ص 103 ـ 114
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.1, Spring 2012
سوران رجبی* / عادل زاهد بابلان**
چكيده
هدف این مطالعه تعیین متغیرهای مرتبط با جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت از نظر عوامل مدرسه در دورة تحصيلي متوسطه است. نمونة این مطالعه 247 نفر از عوامل مدرسه بوده است كه به روش نمونه‌گیری چندمرحله‌ای از بین كليه عوامل مدرسه (معلمان، مربیان، امامان جماعت، مدیران و معاونان) مقطع متوسطه در استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 انتخاب شده‌اند. در قالب روش تحقیق توصیفی از نوع همبستگی از پرسش‌نامه ارزشیابی عوامل مرتبط با گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه براي جمع‌آوری اطلاعات استفاده شده است. نتایج تحلیل عاملی اكتشافی نشان مي‌دهد كه از نظر عوامل مدرسه، هفت عامل، بارعاملی معنادار داشته و به ترتیب اولویت، عامل حسن روابط معلمان و مربیان و سپس امكانات فیزیكی مدرسه و نمازخانه، ایمان فردی ـ خانوادگی، همسالان، وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده، تبلیغات رسانه‌ها و جنسیت و پایه تحصیلی در گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه اهمیت دارند.
كليد واژه‌ها: نماز جماعت مدرسه، آموزش و پرورش، دانش‌آموز.
* استادیار دانشگاه خلیج فارس soranrajabi@gmail.com
** استادیار دانشگاه محقق اردبیلی zahed@uma.ac.Ir
دريافت: 29/10/90 ـ پذيرش: 16/1/91
مقدمه
نماز در بیشتر ادیان الهی، برترین آیین عبادی و ركن معنویت و ارتباط با خداوند دانسته شده است. براي مثال، درخواست حضرت ابراهیم(ع) در این باره از خداوند چنین است: «پروردگارا من و ذریهام را برپا دارنده نماز قرار ده».1 به حضرت موسی(ع) در كوه طور خطاب شد: «همانا من الله هستم، معبودی جز من نیست مرا پرستش كن و نماز را برای یاد من برپادار».2 از حضرت عیسی(ع) هم روایت است: «و مرا به نماز و زكات توصیه كرده است، مادام كه زندهام».3
در آیین مقدس اسلام نماز جایگاهی والا دارد و عالیترین شكل ارتباط با خداوند تلقي مي‌شود. پيامبر(ص) فرمود: «الصلوة، معراج المؤمن؛ نماز، معراج مؤمن است».4 امام كاظم(ع) فرمود: «افضل ما يتقرب به العبد الی الله بعد المعرفة به، الصلوة؛ بهترين چيزی كه بنده بعد از شناخت خدا به‌وسيله آن به درگاه الهی تقرب پيدا مي‌كند، نماز است». امام باقر(ع) فرمود: «بنی الاسلام علی خمس: الصلوة و الزكوة و الصوم و الحج و الولاية؛ اسلام روی پنج پايه بنا شده است: نماز، روزه، زكات، حج و ولايت».
انديشمندان بسياري نيز به نماز و نقش آن در زندگي انسان پرداخته‌اند. امام خميني(ره) در ابتداي باب نماز توضيح‌المسائل معتقدند: «نماز مهم‌ترين اعمال ديني است كه اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت‌هاي ديگر هم قبول مي‌شود و اگر پذيرفته نشود، اعمال ديگر هم قبول نمي‌شود. شهيد مطهري درخصوص ريشه عبادت و نيايش مي‌نويسد:
يكي از پايدارترين و قديمي‌ترين تجليات روح آدمي و يكي از اصيل‌ترين ابعاد وجود آدمي، حس نيايش و پرستش است. مطالعة آثار زندگي بشري نشان مي‌دهد هر زمان و هركجا كه بشر وجود داشته باشد، نيايش و پرستش هم وجود داشته است. چيزي كه هست، شكل كار و شخص معبود متفاوت شده است.5
همچنين قدرت محافظتي مذهب كه ابتدا توسط اميل دوركهايم در سال 1951م مطرح شد، بعدها توسط راش، جيمز، يونگ، فرانكل و فروم تأييد شد و آنها نيز بر اهميت رفتارها و اعتقادات مذهبي تأكيد كردند.6 رومانوسكی7 طی پژوهشی، دفاع از اجرای عبادت روزانه در مدارس را نيازی مبرم و ضروری دانسته است و عقيده دارد كه در اين زمينه، درك ديدگاه‌هاي كليسا، دولت و فهم فرهنگی اهميت دارد. دیزاتر، سونینز و هاتس بوت8 اظهار داشته‌اند كه گروهی كه به صورت تيمی با هم عبادت می‌كنند، بهتر در كنار يكديگر باقی می‌مانند. همچنین اهميت مذهب در احساس سلامتي و احساس خوب بودن9 مردم در تحقيقات مختلف، تأييد شده است.10و11
اگرچه نماز اهميت فراوان دارد، اما برگزار كردن نماز به جماعت اهميت بيشتر دارد، زيرا نماز جماعت نمادی با ارزش از جامعة مطلوب اسلامی است كه عناصری، مانند رهبری، اتحاد و نظم را دربرمی‌گيرد. بنابراين، مطالعة نماز جماعت و حكمت‌های فراوانی كه در آن نهفته، بسيار بااهميت است. به همين علت، يكی از مهم‌ترين مسائلی كه دين‌داران جوامع گوناگون بشری را به خود جلب كرده، اين مسئله است كه چگونه فرزندان جامعه را دين‌دار و نمازخوان كرده و آنها را از بهره‌های فراوان اين وديعة آسمانی پرنصيب سازند.12
در اين ميان، مدرسه به‌عنوان مركز فراگيری می‌تواند به تغییر و اصلاح نابساماني‌های دانش‌آموزان بپردازد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مدارسی كه رفتارهاي مذهبي و به ويژه اقامة نماز را جدی گرفته‌اند، اضطراب‌ها و ناهنجاري‌ها، ضدارزش‌ها و مشكلات اخلاقی كمتر را شاهد بوده‌اند.13
شركت يا عدم شركت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدارس مي‌تواند متأثر از متغيرهايي باشد كه در تحقيقات به بعضي از آنها پرداخته شده است. در پژوهش كمالي14 دانش‌آموزانی كه در نماز جماعت شركت نكرده‌اند، دلايلی از قبيل نامناسب بودن شرايط جوی نمازخانه، نامناسب بودن امكانات فيزيكی، مانند سرويس بهداشتی، مناسب نبودن وقت برگزاری نماز، طولانی و خسته‌كننده بودن مراسم نماز را مطرح كرده‌اند. در پژوهش بيگلو15 نيز اعتقاد و ايمان قلبی شخص در درجه اول، و حضور كاركنان مدرسه در صفوف نماز جماعت، در مرحله دوم اهميت قرار گرفته است. حسينی16 ميان آموزش در مدرسه و نماز خواندن دانش‌آموزان رابطه‌ای معنادار يافته است. همچنين وی چگونگي عملكرد معلمان و شركت آنان در نماز جماعت مدرسه و ارتباط صميمانه با دانش‌آموزان را در برپايی هرچه با شكوه‌تر نماز جماعت و علاقه‌مندی دانش‌آموزان به اين امر، مؤثر دانسته است. عسگري17 طی پژوهش خود تأكيد كرده است كه بايد به زمان مناسب برگزاری نماز، آشنا كردن دانش‌آموزان به اهميت و به ويژه فلسفة نماز و تقويت درونی دانش‌آموزان در اين خصوص توجه شود. بهرامي18 به اين نتايج دست يافته كه ميان گرايش به نماز در ميان دانش‌آموزان دختر و پسر تفاوت معناداري وجود دارد و گرايش دانش‌آموزان دختر به نماز در مقايسه با پسران بيشتر است. همچنين او وجود نمازخانه و امكانات، تشويق دانش‌آموزان و اهميت دادن پدر و مادر را به نماز، در گرايش دانش‌آموزان به نماز بسيار مؤثر دانسته است.
محققان ديگری چون صفايی فيروزآبادی19، آزاديان20، سبيلان اردستانی21 و بشليده و همكاران22 نيز نتايج مشابهي اعلام كرده‌اند. پژوهش‌های خارج از كشور مربوط به تربيت مذهبی و اخلاقی و لزوم عبادت در زندگی و مدارس، حاكی از اهميت اين مسئله است. برای مثال، هاكنی و ساندرز23 مروری بر آينده تربيتی، اخلاقی و دينی داشته و ضرورت راه حل‌های كارآمد در اين زمينه را مطرح كرده‌اند. همچنين آنها بر عرضة خدمات مؤثر برای اجرای اين برنامه‌ها تأكيد كرده‌اند. در همين راستا، مالتبی و دی24 بر اين امر تأكيد كرده‌اند كه برای انجام دادن عبادت‌های گروهی در مدارس لازم است خانواده‌ها و سازما‌ن‌های خصوصی و عمومی در اجرای اين مسئوليت مشاركت داشته و اين مسئله تحميلی نباشد.
پژوهش‌های يادشده نشان مي‌دهد كه تربيت مذهبی و اخلاقی دانش‌آموزان يكی از نگرانی‌های جوامع بشری است كه روزبه‌روز بر اهميت آن افزوده می‌شود. عبادت به‌طور عام، و برگزاری نماز جماعت در مدارس به‌طور خاص، يكی از مصداق‌های توجه به تربيت مذهبی است كه در مدارس جوامع اسلامی برگزار می‌شود. راههای جذب هرچه بيشتر دانش‌آموزان به اين عبادت، موضوع پژوهش‌های زيادی بوده است كه نتايج برخی از آنها ارائه شد. وجه تمايز اين پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي كه در ايران انجام گرفته، اين است كه در مطالعة حاضر، بررسي تحليل عاملي عوامل مؤثر در جذب و گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مد نظر بوده است. به عبارت ديگر، بيشتر مطالعات گذشته به بيان توصيفي داده‌ها بسنده كرده‌اند. بنابراين، پژوهش حاضر با الگو گرفتن از پژوهش‌هاي قبلي، عواملی را كه به‌طور معنادار در جذب هرچه بيشتر دانش‌آموزان دوره متوسطه استان اردبيل به نماز جماعت در مدارس مؤثر بوده، شناسايي و در اختيار دست‌اندركاران قرار مي‌دهد. در همين راستا، سؤال پژوهش حاضر بدين صورت خواهد بود كه عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت در دورة تحصيلي متوسطه در استان اردبيل كدام‌اند؟ و مهم‌ترين عامل يا عوامل چيست؟
روش
روش پژوهش مطالعة حاضر، توصیفی از نوع همبستگی است. جامعة آماري مطالعه، كليه عوامل مدرسه (معلمان، مربیان، امامان جماعت، مدیران و معاونان) مقطع متوسطه در استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 بوده است. حجم نمونه انتخاب شده با استفاده از فرمول كوكران، دويست نفر بوده، اما نظر به اينكه كفايت تعداد نمونه براي معناداري يكي از پيش‌فرض‌هاي تحليل عاملي است25 و با در نظر گرفتن امكان عدم برگشت تعدادي از پرسش‌نامه‌ها، حجم نمونه 260 نفر در نظر گرفته شده است كه در نهایت بعد از حذف تعدادی از پرسش‌نامه‌ها، حجم نمونه 247 نفر تجزیه و تحلیل شده است. روش نمونه‌گیری این مطالعه، چندمرحله‌ای بوده، از اين‌رو، نمونه آماري اين پژوهش حاصل سه مرحله نمونه‌گيري زير بوده است:
مرحلة اول، تقسيم استان به چهار قطب ناهمپوش نسبتاً همگن كه نوزده منطقة آموزشي را افراز مي‌كند و انتخاب شش منطقه آموزشي متناسب با حجم مناطق آموزشي موجود در چهار قطب آموزشي (به صورت طبقه‌اي متناسب).
مرحلة دوم، انتخاب مدارس از ميان مدارس 6شش منطقه آموزشي عضو نمونه در مرحله اول (به صورت طبقه‌اي متناسب).
مرحلة سوم، انتخاب 130 نفر از عوامل مدارس دخترانه و 130 نفر از عوامل مدارس پسرانه به صورت تصادفي از ميان 35 مدرسه عضو نمونه در مرحلة دوم (به صورت تصادفي ساده در هر مدرسه).
در اين مطالعه از مجموع شركت‌كنندگان، هشتاد نفر (4/32 درصد) زن، 71 نفر (7/28 درصد) مرد و 96 نفر (9/38 درصد) جنسیت خود را مشخص نكرده‌اند. از نظر سني در یك دامنة سنی 27-45 سال با میانگین 06/35 و انحراف معیار 97/3 بوده‌اند.
ابزار جمع‌آوري اطلاعات
پرسش‌نامه ارزشیابی عوامل مرتبط با گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه (ویژه معلمان، مربیان، امامان جماعت، مدیران و معاونان): به منظور ساخت ابزاری براي ارزیابی عوامل مرتبط با جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت در مدارس از دید عوامل مدرسه مراحل گوناگونی طی شده است. در مرحلة اول، برای كشف عوامل مرتبط با گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت، سؤال‌هايي با الگو گرفتن از گزاره‌های مقیاس رفتار مذهبی و ایمان نیلسن،26 پرسش‌نامه عوامل درون‌سازمانی جذب به نماز بشلیده و همكاران27 و نتایج فراتحلیل نصر و همكاران28 تدوين شد. سپس سؤال‌ها در اختیار تعدادي از معلمان مدارس و اساتید گروه روان‌شناسی قرار گرفت و دو ماده به‌عنوان ماده‌های مبهم یا مشابه از پرسش‌نامه مقدماتی حذف شد. در آخرین مرحله، پرسش‌نامه‌ای با 26 ماده و هفت عامل برای مقاصد این پژوهش تأیید شد.
این پرسش‌نامه در یك مطالعة مقدماتی روی نمونه‌ای به حجم سي نفر انجام گرفته و ضریب آلفای كرونباخ آن 78/0 به‌دست آمده است. بعد از اجرای اصلی، ضریب آلفای كرونباخ و تنصیف برای كل نمونه در عامل اول به ترتیب 83/0 و 71/0، در عامل دوم 82/0 و 82/0، در عامل سوم 79/0 و 62/0، در عامل چهارم 76/0 و 76/0، در عامل پنجم 78/0 و 78/0، در عامل ششم 77/0 و 77/0، و در عامل هفتم 73/0 و 73/0 بوده و در كل پرسش‌نامه 90/0 و 81/0 به‌دست آمده است.
روش پردازش داده‌ها در سطح توصيفي با استفاده از شاخص‌هاي گرايش مركزي و پراكندگي و درصد بوده و در سطح استنباطي نيز به علت مشخص نمودن ميانگين وزني ماده‌هاي هر عامل، از تحليل عاملي استفاده شده است.
نتايج
سؤال: عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت در دورة تحصيلي متوسطه از ديدگاه عوامل مدرسه كدام‌اند؟
قبل از گزارش تحلیل عاملی، امكان انجام تحلیل عاملی برای نمونه تحقیق با استفاده از آزمون كرویت بارتلت و شاخص كفایت نمونه برداری (KMO)29 بررسی شده است. با توجه به نزدیك بودن مقدار 86/0 به 1 این مقیاس توانایی عاملی بودن را دارد. در آزمون كرویت بارتلت نیز (45/3029) میزان P در 0005/0 به دست آمده، از اين‌رو، امكان گزارش تحلیل عاملی وجود دارد.
عوامل نهفته در آزمون با روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، روش چرخش متعامد30 محورها از نوع واریماكس31 و تعیین ضریب همبستگی 40/0 و بالاتر برای بار عاملی هر ماده استخراج شده است. در این مدل، هفت عامل با توجه به تعداد ارزش‌های ویژه بالاتر از یك به دست آمده كه ارزش‌های ویژه آنها پس از چرخش در جدول شماره 1 آمده است.
جدول 1: ارزش‌های ویژه بالاتر از 1 برای هفت مؤلفه پس از چرخش از نظر عوامل مدرسه
مؤلفه‌ها | ارزش ویژه | درصد تبیین واریانس | درصد واریانس تراكمی |
حسن روابط معلمان و مربیان | 19/4 | 12/16 | 12/16 |
امكانات فیزیكی | 11/3 | 98/11 | 10/28 |
ایمان فردی- خانوادگی | 53/2 | 75/9 | 86/37 |
همسالان | 17/2 | 35/8 | 21/46 |
وضعیت اقتصادی- اجتماعی خانواده | 00/2 | 72/7 | 93/53 |
تبلیغات رسانه‌ها | 75/1 | 74/6 | 68/60 |
جنسیت و پایه تحصیلی | 74/1 | 69/6 | 37/67 |
نتایج حاصل در جدول شماره 1، هفت عامل با ارزش ویژه بالاتر از یك را در این آزمون نشان مي‌دهد كه ارزش‌های ویژه آنها پس از چرخش، به ترتیب عبارت است از: 19/4، 11/3، 53/2، 17/2، 00/2، 75/1، 74/1 كه هركدام به ترتیب، مقدار 12/16، 98/11، 75/9، 35/8، 75/7، 74/6، 69/6 درصد واریانس آزمون و در مجموع 37/67 درصد واریانس كل متغیرهای آزمون را تبیین می‌كنند. ماتریس عاملی چرخش‌یافته واریماكس پرسش‌نامه گرایش به نماز جماعت مدرسه در جدول شماره 2 آمده است:
جدول 2: ماتریس عاملی چرخش‌یافته واریماكس پرسش‌نامه گرایش به نماز جماعت مدرسه
سؤال‌ها | عامل‌های حاصل از این تحقیق | ||||||
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | |
11-نوع ارتباط معلمان با دانش‌آموزان | 76/0 |
|
|
|
|
|
|
10-روابط صمیمانه مسئولان مدرسه با دانش‌آموز | 76/0 |
|
|
|
|
|
|
15-روابط صمیمانه مسئولان مدرسه با دانش‌آموز | 64/0 |
|
|
|
|
|
|
14-تشویق دانش‌آموزان در مدرسه | 62/0 |
|
|
|
|
|
|
9-حضور دبیران و كاركنان در نماز جماعت | 59/0 |
|
| 43/0 |
|
|
|
13-میزان محبوبیت مربی تربیتی | 52/0 |
|
|
|
|
|
|
22-كتاب‌های دینی و نشریات مذهبی در مدرسه | 52/0 | 42/0 |
|
|
|
|
|
17-امكانات فیزیكی نمازخانه |
| 84/0 |
|
|
|
|
|
16-امكانات فیزیكی مدرسه |
| 75/0 |
|
|
|
|
|
20-كیفیت آموزش مذهبی در مدرسه | 42/0 | 58/0 |
|
|
|
|
|
21-كیفیت فوق‌برنامه | 47/0 | 55/0 |
|
|
|
|
|
19-كیفیت آموزش در مدرسه | 54/0 | 54/0 |
|
|
|
|
|
1-اعتقادات مذهبی دانش‌آموز |
|
| 84/0 |
|
|
|
|
6-عملكرد تربیتی والدین |
|
| 72/0 |
|
|
|
|
2-میزان آشنایی دانش‌آموز با احكام نماز |
|
| 72/0 |
|
|
|
|
5-وضعیت اعتقادی والدین |
|
| 68/0 |
|
|
|
|
24-معاشرت با دوستان و همسالان |
|
|
| 83/0 |
|
|
|
23-وضعیت اعتقادی دوستان |
|
|
| 73/0 |
|
|
|
26-الگوپذیری اجتماعی |
|
|
| 54/0 |
| 46/0 |
|
8-شغل والدین |
|
|
|
| 83/0 |
|
|
7-تحصیلات والدین |
|
|
|
| 80/0 |
|
|
25-تبلیغات رسانه‌های گروهی |
|
|
|
|
| 77/0 |
|
12-حضور مربی تربیتی در مدارس | 40/0 |
|
|
|
| 64/0 |
|
18-برنامه‌ریزی مدیران و مربیان |
|
|
|
|
|
|
|
3-دختر یا پسر بودن دانش‌آموز |
|
|
|
|
|
| 82/0 |
4-پایه تحصیلی دانش‌آموز |
|
|
|
|
|
| 78/0 |
چنان‌كه در جدول 2 ملاحظه می‌شود، نتیجه تحلیل اكتشافی، استخراج هفت عامل است كه در آن تعدادی از ماده‌های آزمون (در جدول مشخص شده‌اند) در بیش از یك عامل، بار عاملی داشته‌اند. براي مثال، ماده 9 " حضور دبیران و كاركنان در نماز جماعت" هم در عامل اول (حسن روابط معلمان و مربیان) و هم در عامل چهارم (همسالان) بار عاملی داده است. همچنین ماده 18 به دلیل بارعاملی پایین‌تر از 40/0 حذف شده است. درمجموع، تحلیل عوامل داده‌ها با روش تحلیل عناصر اصلی و روش چرخش متعامد محورها از نوع واریماكس، به استخراج هفت عامل اساسی منجر شد. با روش واریماكس پس از هفده چرخش آزمایشی، پنج ماده روی عامل اول (عامل حسن روابط معلمان و مربیان)، دو ماده روی عامل دوم (امكانات فیزیكی)، چهار ماده روی عامل سوم (ایمان فردی ـ خانوادگی)، دو ماده روی عامل چهارم (همسالان) و دو ماده روی عامل پنجم (وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده)، يك ماده روی عامل ششم (تبلیغات رسانه‌ها)، و دو ماده روی عامل هفتم (جنسیت و پایه تحصیلی) قرار گرفت كه 37/67 درصد كل واریانس متغیرهای آزمون را تبیین می‌كنند. از سوی دیگر، يازده ماده به دلیل غیرقابل قبول بودن بار عاملی آنها (كمتر از 40/0) یا داشتن بارعاملی در بیش از یك عامل حذف شدند.
ضرایب پایایی درونی، میانگین و انحراف استاندارد نمره‌ها در هر خرده‌مقیاس در جدول 3 نشان داده شده است.
جدول 3: میانگین، انحراف استاندارد و ضریب آلفا برای هر خرده‌مقیاس
خرده‌مقیاس‌ها | میانگین | انحراف استاندارد | ضریب آلفا |
حسن روابط معلمان و مربیان | 23/19 | 83/3 | 83/0 |
امكانات فیزیكی | 12/7 | 99/1 | 82/0 |
ایمان فردی ـ خانوادگی | 46/15 | 21/3 | 79/0 |
همسالان | 26/8 | 59/1 | 76/0 |
وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده | 60/6 | 06/2 | 78/0 |
تبلیغات رسانه‌ها | 60/3 | 07/1 | 77/0 |
جنسیت و پایه تحصیلی | 11/6 | 08/2 | 73/0 |
جدول 3 نشان می‌دهد كه ضریب پایایی هر یك از خرده‌آزمون‌ها، بالای 70/0 است، بنابراین، خرده‌مقیاس‌ها پایایی لازم را براي سنجش دارند.
بحث
نتایج تحلیل عاملی اكتشافی نشان مي‌دهد كه هفت عامل از نظر عوامل مدرسه، یعنی معلمان، مربیان، امام جماعت، مدیران و معاونان، بار عاملی داشته و به ترتیب اهمیت، ابتدا عامل حسن روابط معلمان و مربیان و سپس امكانات فیزیكی مدرسه و نمازخانه، ایمان فردی ـ خانوادگی، همسالان، وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده، تبلیغات رسانه‌ها و جنسیت و پایه تحصیلی در گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه از نظر عوامل مدرسه اهمیت دارند.
نصر و همكاران32 در مطالعة فراتحليل عوامل گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت در مدارس، عامل انساني ـ آموزشگاهي درون‌مدرسه‌اي مؤثر در نماز جماعت را شامل حضور دبيران و كاركنان در نماز جماعت، روابط صميمانه مسئولان مدرسه، نوع ارتباط معلمان با دانش‌آموزان، حضور مربي تربيتي در مدارس، ميزان محبوبيت مربي تربيتي، تشويق دانش‌آموزان و اهميت دادن به دانش‌آموزان ذكر كرده‌اند. كه از ميان اين عوامل، حضور مربي تربيتي در مدارس (6455/0)، روابط صميمانه اولياي مدرسه با دانش‌آموزان (4670/0) و اهميت دادن به دانش‌آموزان (3517/0) به ترتيب بالاترين ميانگين وزني را داشته‌اند.
احمدی و همكاران33 در مطالعه‌ای نشان داده‌اند كه دو عامل نگرش و اعتقاد به نماز جمعه و میزان تقیدات مذهبی افراد، بیشترین تأثیر را در شركت یا عدم شركت در نماز جمعه دارد.
نصر و همكاران34 در مطالعة خود نشان داده‌اند كه عوامل فردي، يعني گرايش‌هاي مذهبي، ميزان آشنايي با احكام نماز، جنسيت و پايه تحصيلي در گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مؤثرند و عامل ميزان آشنايي با احكام نماز، بزرگ‌ترين ميانگين وزني (6729/0) را به خود اختصاص داده و گرايش‌هاي مذهبي، ميانگين وزني (5760/0) را به خود اختصاص داده است.
نصر و همكاران35 در مطالعة فراتحليلي خود، عوامل خانوادگي مؤثر را در چهار دستة وضعيت اعتقادي خانواده، عملكرد تربيتي والدين، تحصيلات والدين و شغل والدين طبقه‌بندي كرده‌اند. از ميان عوامل مربوط به خانواده، شغل والدين، بزرگ‌ترين ميانگين وزنی (2910/0) را داشته و وضعيت اعتقادی خانواده (1860/0) در رده بعدی اهميت قرار گرفته است. آنان همچنین عوامل مربوط به همسالان را به دو دسته وضعيت اعتقادي دوستان و معاشرت با دوستان و همسالان طبقه‌بندي نموده كه وضعيت اعتقادي دوستان با ميانگين وزني 3665/0 نشان دهنده اهميت تأثير همسالان در دانش‌آموزان براي مشاركت در نماز جماعت در مدرسه است.
پیشنهاد می‌شود در مطالعات بعدی دیدگاه خانواده‌ها درباره عوامل مرتبط با شركت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدرسه و مقایسه آن با دیدگاه عوامل مدرسه بررسی شود.
پي‌نوشت‌ها:
1 رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی (ابراهیم: 40)
2 إِنَّنی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری (طه: 14)
3. وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا (مریم: 31)
4. محسن قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، ص 10.
5 مرتضي مطهري، تعليم و تربيت در اسلام، ص 23
6. باقر غباري بناب، «باورهاي مذهبي و اثرات آنها در بهداشت روان»، انديشه و رفتار، سال اول، ش 4، ص 1.
7Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer? Educational Forum, Vol66, No.2, P. 154 .
8. Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes.aPersonality and Individual Differences 40, p 808
9well-bing .
10. Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. Journal of Affective Disorders, Volume 120, 1-3, 149
11. Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies. Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23 .
12. مرتضي مطهري، همان، ص 50
13 احمدرضا نصر، و ديگران، «بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس»، نوآوري هاي آموزشي. 7(26)، ص 65.
14. محمدعلي كمالی نهاد، «بررسی عوامل خانوادگی مدرسه ای در گرايش دانش آموزان به نماز جماعت»، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان مركزی، ص 1.
15. بهروز بيگلو، «بررسی علل و عوامل درون مدرسه ای مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز»، طرح كشوری، پژوهشكده تعليم و تربيت وزارت آموزش و پرورش، ص 1.
16. روح الله حسينی، «بررسی راههای جذب دانش آموزان به نماز، طرح پژوهشی»، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان كرمانشاه، ص 1.
17. محمد عسگری، بررسی نگرش و راههای جذب دانش آموزان دوره راهنمايی و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان همدان، ص 1
18. اشرف بهرامی، «بررسی عوامل مدرسه ای تمايل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايی و دبيرستان، پايان نامه، دانشكده مديريت و برنامه ريزی، دانشگاه تهران، ص 1
19. صديقه صفايی فيروزآبادی، بررسی عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس يزد، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان يزد، ص 1.
20. حسين آزاديان، «نظرات دانش آموزان دبيرستانی شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأكيد بر علل عدم استقبال»، طرح پژوهشی شورای تحقيقات آموزش و پرورش، اراك، ص 1.
21. شمسي سبيلان اردستانی، «راههای گسترش فرهنگ نماز در بين دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان»، پايان نامه، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، ص 1.
22. كيومرث بشليده و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عوامل»، مطالعات تربيتي و روانشناسي، 4 (2 (پياپي 8))، 1382، ص 41.
23. Hackney, C., and Sanders, G,Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion 42, pp. 43 .
24. Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and 26-religious mental health. Personality and Individual Differences 36, 1275.
25 .Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer.ISBN: 0415368782, 9780415368780, p 210
26 .Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation. The Journal of Psychology, 129 (5): 485
27. كيومرث بشليده و ديگران، همان ص 63.
28. احمدرضا نصر و ديگران، همان، ص 63.
29. Kaiser-Meyer-Olkin of sampling Adequacy
30 .independent or 90 degree angle
31 .Varimax
32 . احمدرضا نصر، و ديگران، همان، ص 67.
33. خدابخش احمدي و زهرا بيگدلي وفاطمه رييسي، «عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه»، مجله علوم رفتاري، 2 (4)، ص 317.
34. احمدرضا نصر و ديگران، همان، ص 68
35. همان ص 69.
منابع
آزاديان، حسين، نظرات دانش آموزان دبيرستانی شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأكيد بر علل عدم استقبال، اراك، طرح پژوهشی شورای تحقيقات آموزش و پرورش، 1373.
احمدي، خدابخش؛ بيگدلي، زهرا؛ رييسي، فاطمه، «عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه»، مجله علوم رفتاري. 2 (4): 317-323، 1387.
بشليده، كيومرث و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عواملF، مطالعات تربيتي و روانشناسي. 4 (2 (پياپي 8)):41-63، 1382.
بهرامی، اشرف، «بررسی عوامل مدرسه ای تمايل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايی و دبيرستان»، پايان نامه، دانشگاه تهران دانشكده مديريت و برنامه ريزی، 1379.
بيگلو، بهروز، بررسی علل و عوامل درون مدرسه ای مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز، طرح كشوری، پژوهشكده تعليم و تربيت وزارت آموزش و پرورش، 1382.
حسينی، روح الله، «بررسی راههای جذب دانش آموزان به نماز»، طرح پژوهشی، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان كرمانشاه، 1374.
سبيلان اردستانی، شمسی، «راههای گسترش فرهنگ نماز در بين دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان»، پايان نامه، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 1379.
صفايی فيروزآبادی، صديقه، « بررسی عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس يزد»، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان يزد، 1371.
عسگری، محمد، «بررسی نگرش و راههای جذب دانش آموزان دوره راهنمايی و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز»، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان همدان، 1378.
غباري بناب،باقر، باورهاي مذهبي و اثرات آنها در بهداشت روان، انديشه و رفتار، سال اول، شماره 4، 1374.
قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1388.
كمالی نهاد، محمدعلی، «بررسی عوامل خانوادگی مدرسه ای در گرايش دانش آموزان به نماز جماعت»، شورای تحقيقات آموزش و پرورش استان مركزی، 1371.
مطهري، مرتضي، تعليم و تربيت در اسلام، چ بيست و سوم. تهران، صدرا، 1373.
نصر، احمدرضا و ديگران، بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شركت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس، نوآوري هاي آموزشي. 7(26):63-، 1387.
Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies. Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23, 2011
Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer.ISBN: 0415368782, 9780415368780, 2001.
Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. Journal of Affective Disorders, Volume 120, 1-3, 149-157, 2010.
Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes.aPersonality and Individual Differences 40, 807–818, 2006.
Hackney, C., and Sanders, G, Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion 42, pp. 43–55, 2007.
Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and religious mental health. Personality and Individual Differences 36, 1275–1290, 2004.
Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation. The Journal of Psychology, 129 (5): 485-494, 1995.
Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer? Educational Forum, Vol66, No.2, P. 154-161, 2002.
