اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي برميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانة شهر تنكابن
سال پنجم، شماره دوم، تابستان 1391، ص 55 ـ 66
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.2, Summer 2012
شهنام ابوالقاسمي* / مژده سعيدي**
چكيده
پژوهش حاضر به منظور مقايسة اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي بر ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانه شهر تنكابن انجام گرفته است. نمونه، شامل شصت دانش‌آموز بوده كه به روش نمونه‌گيري خوشه‌اي ساده (تك مرحله‌اي) انتخاب و سپس به صورت تصادفي به دو گروه آزمايشي و يك گروه كنترل تقسيم شده‌اند. از هر سه گروه به‌وسيلة پرسش‌نامه اضطراب امتحان پيش‌آزمون به عمل آمده است. آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي طي هشت جلسه شصت دقيقه‌اي براي گروه‌هاي آزمايشي ارائه شده و بعد از آن هر سه گروه آزمايشي و كنترل به پرسش‌نامه اضطراب امتحان پاسخ داده‌اند. پژوهش حاضر از نوع آزمايشي (پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه كنترل) بوده و تحليل داده‌ها با روش تحليل كوواريانس يك‌طرفه در سطح معناداريp=0.001 نشان مي‌دهد كه تفاوت معناداري بين سه گروه آزمايشي و كنترل وجود دارد؛ يعني بين اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي در مقايسه با گروه كنترل بر كاهش ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانه شهر تنكابن تفاوت وجود دارد و اين تفاوت به سود گروه‌هاي آموزشي راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي بوده و آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي بر كاهش اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانه تنكابن مؤثر است.
كليدواژه‌ها: آموزش راهبردهاي مقابله با استرس، آموزش مانتراي اسلامي، اضطراب امتحان.
* استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن Dr_shahnam_Abolghasemi@Yahoo.com
** دانشجوی کارشناسی ارشد روان‌شناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن
دريافت: 15/10/1390 ـ پذيرش: 11/2/1391
مقدّمه
كودكان و نوجوانان در جريان رشد، انواع گوناگون و طيف وسيعي از اضطراب‌ها را تجربه مي‌كنند و گاه اين اضطراب‌ها آنچنان شدت دارند، كه زندگي روزمره و تحصيلي آنان را دشوار مي‌سازند. يكي از انواع اين اضطراب‌ها، اضطراب امتحان است.1 اين پديده يكي از متغيرهاي شناختي ـ هيجاني بسيار مهم است كه پژوهش در برابر آن به طور جدي توسط ساراسون و مندلر2 از سال (1952م) شروع شده است.
امتحانات و آزمون، بخش انكارناپذيري از زندگي انسان‌هاست. نتايج امتحانات تأثير بسزايي در جنبه‌هاي مختلف زندگي دارد.3 اضطراب امتحان، واكنش هيجاني ناخوشايندي به موقعيت ارزيابي است. اين هيجان با احساس تنش، تشويش و برانگيختگي دستگاه عصبي خودكار همراه است. اضطراب امتحان، نوعي اشتغال ذهني است كه با خودكم‌بيني، خودناباوري، ترديد دربارة خود و نداشتن اعتماد به نفس همراه است. به طور معمول، وجود مجموعه‌اي از نشانه‌هاي بدني، مانند سردرد، تپش قلب، عرق كردن، به ويژه كف دست‌ها، از دست دادن اشتها، بي‌خوابي، تكرر ادرار، و نشانه‌هاي شناختي، مانند اختلال در حافظه، حواس‌پرتي، نداشتن تمركز، و نشانه‌هاي عاطفي، مانند نگراني، تنش، بي‌قراري و دل‌شوره در افراد مضطرب ديده مي‌شود.4
نتايج پژوهش‌هاي ميلر5 مؤيد اين مطلب است كه اضطراب امتحان بالا با ناكارامدي تحصيلي، سلامت روان ضعيف و هيجان‌هاي ناخوشايند، همبستگي دارد. همچنين اضطراب امتحان به حس منفي، نگراني، برانگيختگي شناختي و رفتارهاي همراه با نگراني در مورد شايستگي در امتحان اشاره مي‌كند.6
اخيراً شواهد زيادي مبني بر گذرا نبودن اضطراب و نگراني به دست آمده است كه اگر بررسي و ارزيابي نشود تا دوران بلوغ و بزرگسالي در بيشتر افراد تداوم خواهد داشت.7 به نظر مي‌رسد دليل افت تحصيلي در بسياري از دانش‌آموزان، ناتواني يادگيري يا ضعف هوشي نبوده، بلكه ممكن است سطح بالاي اضطراب امتحان را بتوان دليل افت يا كارايي در امتحان و تحصيل دانست، همچنين بررسي‌ها حاكي از آن است كه عوامل شخصيتي، خانوادگي و آموزشگاهي در ايجاد اضطراب امتحان، نقش عمده‌اي دارند.
8 همين طور نتايج پژوهش‌هاي مختلف حاكي از آن است كه ميزان همه‌گيرشناسي اضطراب امتحان در دختران بيشتر از پسران است و آنها اضطراب امتحان را با شدت بيشتري تجربه مي‌كنند و نزديك به20 ـ30 درصد موارد افت تحصيلي به علت اضطراب امتحان است.9
بيشتر مطالعات انجام‌شده (ارجن 10، بنسون 11 و همبري 12) بيانگر اين حقيقت است كه همبستگي مثبت بين افزايش اضطراب و كاهش عملكرد تحصيلي وجود دارد. اشپيل برگر ووگ13 و زهار14 در پژوهش‌هاي خود خاطرنشان كرده‌اند كه دانش‌آموزان با اضطراب امتحان بالا، در مقايسه با دانش‌آموزاني كه اضطراب امتحان پايين‌تري دارند، معمولاً گرايش دارند كه امتحانات را به صورت موقعيت خطرآميز يا تهديدآميز ادراك كنند.
امروزه الگوهايي ارائه شده است مبني بر اينكه از طريق آموزش و به كارگيري آنها مي‌توان باعث پرورش و تقويت رفتارهايي در دانش‌آموزان شد كه حاصل آن بهبود عملكرد تحصيلي و اجتماعي فرد و كاهش عوارض حاصل از مسئله اضطراب امتحان است. از طريق برخي از برنامه‌هاي آموزشي كوتاه‌مدت كه ضمن كم‌هزينه بودن، تداخلي نيز با برنامه‌هاي درسي دانش‌آموزان نداشته باشد، مي‌توان برخي از اين الگوها را آموزش داد و بدين‌وسيله كارايي مقابله‌اي دانش‌آموزان را افزايش و اسناددهي‌هاي منفي آنها را كاهش داد.15
پژوهشگران با بررسي راهبردهاي مقابله‌اي افراد موفق و ناموفق، به نتايج بسيار اساسي دست يافته‌اند؛ و اين مطالعات نشان مي‌دهد كساني كه به‌طور موفقيت‌آميزي با مشكلات مقابله مي‌كنند، افرادي هستند كه خود را به مجموعه مهارت‌هاي مقابله‌اي مجهز كرده‌اند.16 راهبردهاي مقابله با استرس عبارت از تلاش‌هاي شناختي و رفتاري به منظور تسلط بر تعارض‌هاي فشارزا، كاهش يا تحمل آنهاست.17
اثربخشي راهبردهاي مقابله با استرس در درمان بسياري از مشكلات روان‌شناختي، از جمله مشكلات مرتبط با استرس و اضطراب تأييد شده است. ديويس و ليساكر18 اثربخشي تكنيك‌هاي شناختي ـ رفتاري را در بهبود مهارت‌هاي فراشناختي افراد مبتلا به اضطراب امتحان، مؤثر نشان داده‌اند. يكي از ديگر روش‌هاي كاهش استرس و آرام‌سازي، مراقبه مانترا19 است كه رايج‌ترين شكل مراقبه در سراسر جهان مي‌باشد و احساس آرامشي كه با آن ايجاد مي‌شود، توانايي مقابله با ناراحتي‌هاي جسمي و رواني را نيز بالا مي‌برد. مانتراي اسلامي شامل تكرار بلند يا آرام يك كلمه اسلامي يا ذكر، مانند «الله اكبر» و «لا اله الا الله» است كه به منظور تمركز و تخلية فشار ذهني و آرامش از آن استفاده مي‌شود. پژوهشگران در سال‌هاي اخير در جوامع اسلامي، مانند ايران و مالزي دست به تجربه‌هاي جديدي در اتخاذ شيوه‌هاي روان‌درماني بيماران مسلمان مبتلا به اضطراب و افسردگي زده‌اند و طي آن در بررسي‌هاي آزمايشي خود نشان داده‌اند كه به‌كارگيري روان‌درماني مذهبي، مثل ترغيب به دعا و ذكر به عنوان يك نوع از مراقبه، به بهبود بيشتر و سريع‌تر بيماران كمك مي‌كند.20
بنابراين، با توجه به وجود تعداد زياد دانش‌آموزان داراي اضطراب امتحان و پيامدهاي جسماني و رواني اضطراب و آثار آن بر پيشرفت تحصيلي، توانايي‌هاي ادراكي و يادگيري در دوران حساس نوجواني، و از طرفي عيني و عملي بودن روش‌هاي آموزشي گروهي و راهبردهاي مقابله‌اي، هدف اين پژوهش، مقايسه اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي بر ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانة شهر تنكابن است. بدين منظور، اين فرضيه‌ها تدوين شدند:
1. بين اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي و گروه كنترل بر كاهش ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني تفاوت وجود دارد.
2. آموزش راهبردهاي مقابله با استرس بر كاهش اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني مؤثر است.
3. آموزش مانتراي اسلامي بر كاهش اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني مؤثر است.
روش
روش پژوهش آزمايشي از نوع طرح پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه گواه بوده است. جامعه آماري، شامل همة دانش‌آموزان دختر دورة متوسطه شهرستان تنكابن و حجم نمونه شصت نفر بوده كه به صورت تصادفي خوشه‌اي تك‌مرحله‌اي انتخاب شده‌اند. براي انتخاب نمونه از بين دبيرستان‌هاي دخترانه شهرستان تنكابن يك دبيرستان انتخاب شده و تمام دانش‌آموزان به آزمون اضطراب امتحان پاسخ داده‌اند. از بين آنها شصت دانش‌آموز كه بالاترين نمره را در آزمون اضطراب امتحان كسب كرده بودند، به طور تصادفي انتخاب و در سه گروه بيست نفري آزمايش و كنترل جايگزين شده‌اند. آزمودني‌هاي گروه آزمايشي به مدت هشت جلسه شصت دقيقه‌اي تحت آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي قرار گرفته و گروه كنترل هيچ‌گونه مداخله‌اي دريافت نكرده‌اند. بعد از پايان دوره آموزشي، هر سه گروه مجدداً پرسش‌نامه اضطراب امتحان را تكميل كرده‌اند. تحليل داده‌هاي پژوهش به كمك آزمون آماري تحليل كوواريانس يك‌طرفه (ANCOVA) انجام شده است.
ابزار پژوهش
در اين پژوهش از پرسش‌نامه اضطراب امتحان TAI21 استفاده شده است. اين پرسش‌نامه مشتمل بر 25 ماده است كه آزمودني بر اساس مقياس چهارگزينه‌اي (هرگز =0، به ندرت =1، گاهي اوقات =2 و اغلب اوقات =3) به آن پاسخ مي‌گويد. كمترين نمره در اين آزمون، صفر و بيشترين نمره 75 است. هرچه فرد نمرة بالاتري به دست آورد نشان‌دهندة اضطراب بيشتر است. براي سنجش همساني دروني مقياس TAI، از ضريب آلفاي كرونباخ استفاده شده است. بر اساس نتاج حاصل، ضريب آلفاي كرونباخ براي كل نمونة 0.94، براي آزمودني‌هاي دختر 0.95 و براي آزمودني‌هاي پسر0.92 گزارش شده است. همچنين پژوهشگران با مقايسه نمره‌هاي آزمودني‌هاي دختر و پسر در مقياس TAI نتيجه‌گيري كرده‌اند كه مقياس TAI شرايط لازم را براي كاربرد در پژوهش‌هاي روان‌شناختي و تشخيص اضطراب امتحان در كودكان ونوجوانان مدارس دارد.
يافته‌ها
جدول 1: ميانگين و ميانگين تعديل يافته و انحراف استاندارد متغير وابسته اضطراب در مراحل پيش‌آزمون و پس‌آزمون در سه گروه
منبع | پيش‌آزمون | پس‌ازمون | ||
| M | SE | M | SE |
گروه مقابله با استرس مانتراي اسلامي كنترل | 53.55 20/52 25/49 25/49 | 8.59 13/8 66/6 66/6 | 12.252 17.676 50.581 50.581 | 0.782 0.764 0.814 0.81 |
در جدول فوق، ميانگين‌هاي تعديل يافته متغير وابسته اضطراب را مي‌بينيم؛ يعني اثر متغيرهاي تصادفي كمكي به صورت آماري حذف شده است. اين ميانگين‌ها به ما مي‌گويند كه ميانگين گروه‌هاي اول و دوم در مقايسه با ميانگين گروه كنترل در سطح پايين‌تري قرار دارند.
جدول 2: خلاصه تحليل كوواريانس اضطراب در گروه‌هاي آزمايشي و كنترل با حذف اثر متقابل
منبع | مجموعه مجذورات | درجه ازادي | ميانگين مجذورات | F | سطح معناداري | Eta |
همپراش پيش‌آزمون اضطراب بين گروه‌ها درون گروه‌ها كل | 15591.999 828.765 15591.212 878.985 58025.000 | 3 1 6 56 60 | 5197.333 828.765 496.657 15.696 | 331.121 52.801 947. | 0.01 01/0 01/0 | 947/0 458/0 |
همان‌طور كه ملاحظه مي‌شود، اثر همپراشp=0.01,F(3.56)=331.121 از لحاظ آماري، معنادار و بنابراين، با ملاك مرتبط است. نسبت F براي اثر كاربندي نيز از لحاظ آماري معنادار است 496.657p=0.001,eta=.947).(F(2,56) كه نشان مي‌دهد بين سه گروه اثر اختلافي وجود دارد. به عبارت ديگر، تفاوت معناداري بين دو روش آزمايشي در كاهش اضطراب با گروه كنترل وجود دارد. چون مشخصه F از لحاظ آماري معنادار شده است لازم است از آزمون تعقيبي استفاده شود. براي اين مقصود از آزمون مقايسه دو به دو تكميلي با عنوان Costem Hypothesis با فرمان Lmatrix استفاده شده و به منظور معنادار بودن اين آزمون‌ها از روش بونفروني استفاده شده كه نتايج آن در جدول 3 آمده است.
جدول 3: مقايسه دو به دو ميانگين‌هاي پس تست اضطراب در سه گروه راهبردهاي مقابله با استرس، مانتراي اسلامي و كنترل
گروه‌ها | تفاوت ميانگين | P |
مقابله با استرس و مانتراي اسلامي | 5.605- | 001/0 |
كنترل و مقابله با استرس | 37.782 | 001/0 |
كنترل و مانتراي اسلامي | 32.242 | 001/0 |
با توجه به داده‌هاي جداول 2و3 نتايج به دست آمده در تأييد فرضيه‌هاي 2و3 مي‌باشد؛ يعني هر دو روش آموزشي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي بر كاهش اضطراب مؤثر هستند.
بحث و نتيجه‌گيري
بررسي دقيق نتايج به دست آمده از پژوهش حاضر و مشاهده تفاوت معنادار در كاهش ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دو گروه آزمايشي در مقايسه با گروه كنترل پس از آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي به عنوان برنامه‌هاي مداخله‌اي نشان‌دهندة اين است كه اين راهبردها بر كاهش اضطراب امتحان دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانه تنكاين مؤثر بوده و فرضيه‌هاي مورد نظر، تأييد شده است و سودمندي خود را در دستيابي به هدف‌هاي تعيين‌شده نشان مي‌دهند. در اين پژوهش، فرضيه: آموزش مانتراي اسلامي بر كاهش ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني مؤثر است، تأييد شده كه با نتايج تحقيقات موشرو هندوال،22 لو وهاندال،23 نريماني و همكاران24، موسوي اصل،25 ابراهيمي26 پناهي27 همسو بوده و با آية 28سورة «رعد» همخواني دارد. در اين آيه آمده است: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ آگاه باشيد كه تنها ياد خدا آرام‌بخش دل‌هاست. ذكر خدا موجب اميدواري فرد مي‌شود و خوش‌بيني افراد را افزايش مي‌دهد.
همچنين پژوهش‌ها نشان داده‌اند كه در بسياري از مداخله‌هاي معنوي، مانند ذكر28، انديشة معنوي و مديتيشن29 قدرت شفابخشي وجود دارد.30 از مانتراي اسلامي به عنوان روشي براي آرامش و تغيير حالات رواني استفاده شده است و مي‌توان آن را يكي از راه‌هاي خود نظم‌جويانه براي مقابله با استرس و پيامدهاي آن شناخت كه به عنوان يك نوع مهارت ذهني بر فرايندهاي روان‌شناختي و فيزيوپاتولوژي بدن تأثيرگذار است و در جريان آن، ضربان قلب و تنفس آرام و سطوح لاكتات خون افت مي‌كند و امواج مغزي آلفا كه نشانه آرميدگي است، افزايش مي‌يابد. افزايش جريان خون مغز، افزايش سطح سروتونين، كاهش هورمون كورتيزول خون و هماهنگي فعاليت الكتريكي در تمامي نواحي مغز از پيامدهاي اين نوع از مراقبه است. با تمرين مستمر، فرد از الگوهاي عادتي افكار و هيجانات فاصله گرفته و حس جديد كنترل تجسمي و ذهني را ايجاد كرده و گسترش مي‌دهد. تكرار مانتراي اسلامي (ذكر) شخص را از افكار آشفته‌كننده، باز داشته و موجب پايداري آرامش عضلاني مي‌شود.31
فرضيه پژوهشي مبني بر اينكه آموزش راهبردهاي مقابله با استرس بر كاهش ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني مؤثر است، نيز تأييد شده است. طبق نظرية لازاروس32 در خصوص الگوي تبادلي استرس،33 استرس حاصل تعامل شناخت فرد و رخداد (محيط) است. در واقع، تفسير فرد از رخدادها و ارزيابي فرد از موقعيت، نقش كليدي دارد. استرس زماني رخ مي‌دهد كه موقعيت، تهديدكننده و چالش‌برانگيز يا خطرناك ارزيابي شود. همچنين بك34 باور دارد كه ارزيابي افراد از رخدادها و موقعيت‌ها در عملكرد آنها تأثير مي‌گذارد. عصبي بودن و اضطراب، زمينه را براي عملكرد ضعيف افراد فراهم مي‌كند. بنابراين، با تغيير در سيستم ارزيابي افراد مي‌توان تغيير در سطح استرس ادراك شده را انتظار داشت. به هر حال، نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه ارزيابي شناختي افراد در مقابله با اضطراب و استرس، در پاسخ‌هاي هيجاني آنها و سازگاري‌شان نقش بسيار مهمي دارد.35 آگاهي از استرس و آموزش راهبردهاي مقابله با استرس، سازگاري افراد را بالا برده و ارزيابي شناختي نقش شايان توجهي در اين زمينه دارد.
فرضيه پژوهشي مبني بر اينكه بين اثربخشي آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي و گروه كنترل بر ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان دختر دبيرستاني تفاوت وجود دارد، مورد آزمون قرار گرفت. نتيجه نشان مي‌دهد كه بين دو روش آموزشي مانتراي اسلامي و راهبردهاي مقابله با استرس و گروه كنترل تفاوت وجود دارد و به بيان ساده‌تر، دو روش آموزشي بر كاهش ميزان اضطراب امتحان در مقايسه با گروه كنترل مؤثرترند.
بنابراين، مديران و برنامه‌ريزان آموزشي، مربيان و مشاوران مدارس مي‌توانند با تكيه بر يافته‌هاي اين پژوهش‌ها و اجراي برنامه‌هاي مداخله‌گرايانه آموزش راهبردهاي مقابله با استرس و مانتراي اسلامي، ميزان اضطراب امتحان دانش‌آموزان را كاهش داده و در جهت پيشگيري از بروز ناهنجاري‌ها و نابساماني‌ها حركت كنند، چراكه اگر اين اضطراب‌ها تداوم و شدت يابند، موجب بروز ناهنجاري‌هاي رفتاري و عاطفي براي دانش‌آموزان، خانواده‌ها و جامعه شده و موجب هدر رفتن سرمايه‌هاي انساني و اقتصادي كشور در بخش آموزش و پرورش مي‌شوند.
پيشنهادها
به پژوهشگران آينده پيشنهاد مي‌شود كه دربارة تأثير عوامل شخصيتي و خانوادگي و آموزشگاهي و شرايط برگزاري آزمون‌ها بر اضطراب امتحان، تحقيق و بررسي كنند. پژوهش در سنين و مقاطع تحصيلي مختلف و مقايسه آن با ديگر كشور‌هاي اسلامي از ديگر پيشنهادهاي نگارنده است.
منابع
ابراهيمي، امرالله، و همكاران، «رابطه بين دعا و ذكر با ميزان اضطراب دانشجويان»، دو فصلنامه تحقيقات علوم رفتاري، 1384، دوره 3، ش 2، ص 49-43.
ابوالقاسمي، عباس، ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامه اضطراب امتحان، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه شهيد چمران اهواز، 1374
اعتمادي، عذرا، «ايمان و معنويت در مشاوره و روان درماني» فصل نامه حوزه و دانشگاه، 1384، ش 35و36، ص 131-146
بك، جي اس، تيراهنماي گام به گام شناخت درماني، ترجمة ايرج دوراهگي و محمدرضا عابدي، اصفهان، گل‌هاي محمدي، 1380.
بيابانگرد، اسماعيل، اضطراب امتحان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1386.
پناهي، علي‌احمد، « نقش نماز در آرامش روان»؛ روان شناسي در تعامل با دين، 1387، ش 21، ص 8-21.
خير، محمد، و ديبا سيف، « بررسي رابطه مهارت هاي مقابله با استرس وپيشرفت تحصيلي دانشجويان با توجه به برخي از عوامل جمعيت شناختي»، ماهنامه علمي –پژوهشي دانشگاه شاهد، سال يازدهم، 1383، ش 14، ص 15-27.
صاحبي، علي، و محمدجواد اصغري، « اعتبار يابي مقياس اضطراب امتحان در بين دانشجويان دانشگاه فردوسي مشهد»، طرح پژوهشي دانشگاه، 1381.
قرباني، نيما، «روان‌شناسي دين»، فلسفه كلام و عرفان، 1377، ش 8 و9.
كاوياني، حسين و همكاران، « اثر بخشي آموزش كنترل استرس در كاهش اضطرا ب و افسردگي شركت كنندگان در كلاس كنكور»، تازه هاي علوم شناختي، سال 9، 1383، ش 2 ، ص 61-68.
كلينكه، كريس ال، مهارت‌هاي زندگي، ترجمة شهرام محمدخاني، تهران، اسپند، 1384.
گنجي، مسعود و همكاران، « بررسي مقايسه‌اي سلامت رواني ومصرف سيگار در دانشجويان داراي رفتار مذهبي و بدون رفتار هاي مذهبي دانشگاه محقق اردبيلي»، طرح پژوهشي دانشگاه، 1384، ص 18-30.
موسوي اصل، سيدمهدي، « نقش دين در بهداشت رواني»؛ روان‌شناسي در تعامل با دين، 1387، ش 1، ص 87-114.
نريماني، محمد و همكاران، « علل اضطراب امتحان در دانشجويان و راه‌هاي مقابله با آن»؛ پژوهش و برنامه‌ريزي در آموزش عالي، 1385، ش 39، ص 23-40.
Azhar, M. A & Varma, s.l,(1995). Religios psychotherapyas management of brearment actanpsychiatrica scandinria. P:.22-37.
Bembemutoy, H.(2009). Test anxiety and academic delay gratification .collage student Journal, 43(1): P: 10-12.
Benson ,J.(1989).structural component s of statistical test anxiety in adults : An explanatory model.Journal of Experimental Education, 83, P:.134-139.
Davis w, lysaker L.(2005) .cognitive behavioral therapy and functional and metacognitive out comes in schizo phrnia: Asingle case study: cogen Behav pract.12(3): P: 468-78.
Ergene, T.(2003). Effective interventions on test anxiety reduction : Ametaanalysis. School psychology International , 24,3, P: 313-328.
Hembree, R.(1988). Correlate, causes, and effects of test anxiety. Review of educational Resaerch, 58, P: 47-77.
Hill KT(1984). Debilitation motivation and testing .New York: Academic press
Lazarus, R. s & Folkman, s.(1984). stress, appraisal and coping.New York: springer.
MacDonald , A.The prevalence and effects of Test Anxiety in school children, Educational psychology.2001, 21(1): P: 89-101.
Miller, M(1990). An inventory for measuring clinixcal anxiety psychometric properties. Journal of consulting and clinical psychology. 2(6): P: 15-18.
Morris Lw, Engele WB. Psychodiagnostic processes: 2006, personality intervence.
Mosher, I.P& p.J.Handal (1997), The relation ship between Religion and psychological pistressin Adolescents, Journal of psychology and Thecnology.vol .25, no ,4, P: 449-457.
Sarason, S & Mandler. G(1952) some correlates of test anxiety. Journal of Abnormal and social psychology,vol 74. P: 810-817.
Spilberer,C.D&vagg,PR.(1995).Testanxiety:Atransactionalproceodel.In.c.D.Spilberger&PR.Vagg(Eds) Test Anxiety : Theo Assessment and Treatment (pp.3-14) , Washington , Dc: Taylor Francis.
Srgolzaei M R.(2003) cognitive behavioral approach to planning and control of neural verbal anxiety.Ment HealthJ.17(18): P: 34-47.persion.
Zohar, D.(1998). An additive model of test anxiety: Role of exam –specific expectations. Journal of Educational psychology,90,2, P: 330-340.
1. Hill.
2. Sarason & Mandler.
3. Mcdonald.
4. Morris & Engle.
5. M. Miller, An inventory for measuring clinixcal anxiety psychometric properties. Journal of consulting and clinical psychology.2(6), p: 15-18.
6. Bembemutty.
7. Srgolzaei.
8. علي صاحبي « اعتباريابي مقياس اضطراب امتحان دربين دانشجويان دانشگاه» طرح پژوهشي دانشگاه، ص 12.
9. اسماعيل بيابانگرد، اضطراب امتحان، ص 54.
10. T. Ergene, Effective interventions on test anxiety reduction: Ametaanalysis. School psychology International ,24,3, p: 313-328.
11. J. Benson, structural component s of statistical test anxiety in adults: An explanatory model. Journal of Experimental Education, 83, p: 134-139.
12. R. Hembree, Correlate, causes, and effects of test anxiety. Review of educational Resaerch, 58, p: 47-77.
13. C. D Spilberer, & P. R. vagg, Testanxiety: Atransactionalproceodel. In.c.D.Spilberger&PR.Vagg(Eds) Test Anxiety: Theo Assessment and Treatment (p.3-14), Washington, Dc: Taylor Francis.
14. D. Zohar, An additive model of test anxiety: Role of exam –specific expectations. Journal of Educational psychology, 90, 2, p: 330-340
15. حسين کاوياني وهمکاران، « اثر بخشي آموزش کنترل استرس در کاهش اضطراب وافسردگي شرکت کنندگان در کلاس‌هاي کنکور» تازه‌هاي علوم شناختي، ص 61-68.
16. Kleinke.
.17 محمد خير و ديبا سيف « بررسي رابطه مهارت‌هاي مقابله با استرس و پيشرفت تحصيلي دانشجويان با توجه به برخي از عوامل جمعيت شناختي»، ماهنامه علمي –پژوهشي دانشگاه شاهد، ص 27-15.
18. W. Davis, L. lysaker.cognitive behavioral therapy and functional and metacognitive out comes in schizo phrnia: Asingle case study: cogen Behav pract.12(3): P: 468-78.
19. Mantra Meditation.
20. Azhar, M, Varma.
.21 ر.ك: عباس ابوالقاسمي، « ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامه اضطراب امتحان»، پايان نامه كارشناسي ارشد.
22. I. P Mosher, & p. J. Handal, The relation ship between Religion and psychological pistressin Adolescents, Journal of psychology and Thecnology.vol .25, no ,4, p: 449-457.
23. Lo & Handal ، نقل ازمسعود گنجي و همکاران « بررسي مقايسه‌اي سلامت رواني و مصرف سيگار در دانشجويان داراي رفتار مذهبي و بدون رفتارهاي مذهبي»، ص 18-30.
.24 محمد نريماني و همكاران، « علل اضطراب امتحان در دانشجويان و راه‌هاي مقابله با آن»؛ پژوهش و برنامه‌ريزي در آموزش عالي، ش 39، ص 23-40.
25. سيدمهدي موسوي اصل، « نقش دين در بهداشت رواني»؛ روان‌شناسي در تعامل با دين، ش 1، ص 87-114.
.26 امرالله ابراهيمي و همكاران، «رابطه بين دعا و ذکر با ميزان اضطراب دانشجويان»، دو فصلنامه تحقيقات علوم رفتاري، ش 2، ص 49-43.
27. علي‌احمد پناهي، « نقش نماز در آرامش روان»؛ روان‌شناسي در تعامل با دين، ش 21، ص 8-21.
28. Mantra.
29. Meditation.
.30 عذرا اعتمادي، « ايمان و معنويت در مشاوره و روان درماني »، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ص 131-146.
31. نيما قرباني، « روان‌شناسي دين»، فلسفه کلام و عرفان، ص 25.
32. Lazaros.
33. R. s. Lazarus, & s. Folkman, stress, appraisal and coping.
34. بک(Beck)، جي اس، تي، راهنماي گام به گام شناخت درماني، ترجمة ايرج دوراهگي و محمدرضا عابدي، ص 12.
35. R. s. Lazarus, & s Folkman, opcit.
