اختيار تعميم يافته و بسيط در تحول اخلاقي
سال هشتم، شماره دوم، پياپي 16، پاييز و زمستان 1395
سيداحمد فقيهي/ استاديار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ره Faghihi@qabas.net
محمدرضا کيومرثي اسکويي/ دانشجوي دکتري مدرسي معارف اسلامي، گرايش اخلاق kioomarsy@yahoo.com
دريافت: 26/7/1395 ـ پذيرش: 1/12/1395
چكيده
عوامل و موانع تحول در اخلاق از مسائل مهم علم اخلاق و تربيت به‌شمار مي‌رود. در اين بين، آنچه کمتر بدان توجه شده ويژگي اثرگذاري عنصر «اختيار» است. عمل اختياري انسان را مي‌توان در قالب «عمل صالح» در قرآن تحليل کرد. فارغ از عوامل اولية ايجاد انگيزه براي يک عمل صالح، مانند آموزش و تربيت، آنجه در تداوم يک رفتار اخلاقي و نيز تعميم‌پذيري آن به ساير صفات اخلاقي مؤثر است ويژگي ارادي بودن و از روي اختيار انجام دادن يک عمل اخلاقي است. نتايج حاصل از اين مقاله نشان مي‌دهد که انجام اختياري اعمال صالح از يک سو، به تقويت و تداوم همان عمل منجر مي‌شود؛ و از سوي ديگر، ارادة عادت شده ـ دست‌كم ـ در برخي صفات اخلاقي، به ساير صفات توسعه مي‌يابد؛ يعني دارنده يک صفت اخلاقي خاص، در صورت تکرار و تداوم، ساير صفات اخلاقي را هم به سوي خود جلب خواهد کرد. تعميم‌پذيري اختيار، شامل تحول منفي در صفات ضداخلاقي نيز مي‌شود. براي مثال، صفت صالح «ذکر» و «هواي نفس» به عنوان مصاديق هر دو گروه بررسي شده است. پژوهش‌هاي سابق، قرآن و عمدتاً تفاسير در اين زمينه مطالعه و تحليل شده است.
کليدواژه‌ها: خُلق، تحول اخلاقي، عمل صالح، اختيار بسيط، اختيار تعميم‌يافته.
