ساخت و بررسي ويژگي‌هاي روان‌سنجي پرسش‌نامة جذب به نماز در دانش آموزان
سال چهارم، شماره اول، بهار و تابستان 1391، صفحه 125 ـ 140
Islām va Pazhūheshhāye Tarbīyatī, Vol.4. No.1, Spring & Summer 2012
عادل زاهد بابلان* / سوران رجبي**
چکيده
با توجه به اهميت معنويت به عنوان بعد چهارم انسان، هدف اين مقاله تدوين ابزاري به منظور ارزيابي عوامل مؤثر در جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت مي‌باشد. در قالب پژوهش «زمينه‌يابي از نوع مقطعي»، تعداد 752 نفر از بين دانش‌آموزان پايه‌هاي تحصيلي اول، دوم و سوم دورة متوسطه در استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 به شيوة نمونه‌گيري چندمرحله‌اي انتخاب شدند و پرسش‌نامة تدوين شدة جذب به نماز جماعت، توسط آنان تكميل گرديد. نتايج حاصل از تحليل عاملي اکتشافي، بيانگر آن بود که پرسش‌نامة مذکور، داراي پنج عامل زيربنايي با عناوين «فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي»، «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي»، «نحوة برپايي نماز جماعت»، «محيط اجتماعي» و عامل «تشويقي» بود. بررسي مجدد روايي اين پرسش‌نامه نشان داد که هر پنج عامل استخراج شده داراي ضرايب همبستگي بالا و معنادار با يکديگر و با نمرة کل پرسش‌نامه است (001/0>P). بررسي پايايي پرسش‌نامه با استفاده از روش آلفاي کرونباخ نشان داد که عامل اول 90/0، عامل دوم 89/0، عامل سوم 89/0، عامل چهارم داراي ضريب آلفاي 82/0 و عامل پنجم 82/0 است. ضريب آلفاي کرونباخ کل پرسش‌نامه نيز، 94/0 به دست آمد. ارزيابي پرسش‌نامة جذب به نماز جماعت نشان داد که پرسش‌نامة مذکور داراي عوامل زيربنايي مطلوب و همبسته براي سنجش عوامل مؤثر در جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت است. بنابراين، از اين پرسش‌نامه مي‌توان در جهت تحقيق و بررسي عوامل مؤثر در جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت استفاده کرد.
كليدواژه‌ها: نماز جماعت، مدرسه، دانش آموز، دورة متوسطه.
* استادیار دانشگاه محقق اردبیلی zahed@uma.ac.ir
** عضو هیأت علمی دانشگاه خلیج فارس
دريافت: 1390/11/15 ـ پذيرش: 1391/3/20
مقدّمه
پيروي انسان از ارزش‌ها و هنجارهاي ديني را در قالب رفتار مذهبي مي‌توان مورد توجه قرار داد. «رفتارهاي مذهبي»، به مجموعه باورها، عادات، عملكرد‌ها و واكنش‌هايي گفته مي‌شود كه نسبتاً پايدار بوده، قابل مشاهده، ارزيابي، اندازه‌گيري و پيش‌بيني است. نماز به عنوان يكي از رفتارهاي مذهبي و يكي از رفتارهاي پيچيدة انساني مطرح است.
در آيين مقدّس اسلام، نماز جايگاهي بس والا دارد و عاليترين شکل ارتباط عاشقانه با خداوند، نماز است. پيامبر گرامي(ص) مي‌فرمايند: «نماز معراج مؤمن است.»1 امام کاظم(ع) مي‌فرمايند: «بهترين چيزي که بنده پس از شناخت خدا به وسيلة آن به درگاه الهي تقرّب پيدا مي‌کند، نماز است.»2 امام باقر(ع) مي‌فرمايند: «اسلام بر پنج پايه بنا شده است: نماز، روزه، زکات، حج و ولايت.»3
اگرچه نماز داراي اهميت فراواني است، اما برگزار كردن آن به جماعت، اهميت بيشتري دارد؛ زيرا نماز جماعت نمادي با ارزش از جامعة مطلوب اسلامي است كه عناصري مانند رهبري، اتحاد و نظم را دربر دارد.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد رفتار نماز گزاردن كمتر مورد توجه روان‌شناسان قرارگرفته است، به‌گونه‌اي كه كمتر از يک درصد از مقالاتي كه در مجلات علمي بين‌المللي چاپ شده دربارة پژوهش‌هاي مذهبي بوده است.4 اين مسئله با در نظر گرفتن متغيّرهايي مانند سن، جنس، دوره‌هاي تحولي و تحصيلات نمود بارزتري پيدا مي‌كند؛ چنان‌كه نياز به انجام پژوهش‌هاي گسترده‌تر در سطح مدارس و به‌ويژه در سطح متوسطه، به عنوان مسئله‌اي مهم مطرح است.
شركت يا عدم شركت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدارس مي‌تواند متأثر از متغيّرهايي باشد كه در تحقيقات به بعضي از آنها پرداخته شده است.
كمالي در پژوهشي با عنوان بررسي علل و عوامل مؤثر بر گرايش دانش‌آموزان دبيرستاني به نماز دريافت: دانش آموزاني كه در نماز جماعت شركت نكرده‌اند، دلايلي از قبيل نامناسب بودن محيط نمازخانه، نامناسب بودن امكانات فيزيكي مانند سرويس بهداشتي، مناسب نبودن زمان برگزاري نماز، و طولاني و خسته‌كننده بودن مراسم نماز را مطرح نموده‌اند.5
بيگلو در پژوهشي نشان داد اعتقاد و ايمان قلبي شخص در درجة اول و حضور كاركنان مدرسه در صفوف نماز جماعت در مرحلة دوم اهميت قرار دارد.6
حسيني ميان آموزش مدرسه و نماز خواندن دانش‌آموزان رابطه‌اي معنادار به‌دست آورد. همچنين نحوة عملكرد معلمان و شركت آنان در نماز جماعت مدرسه و ارتباط صميمانه با دانش‌آموزان را در برپايي هرچه با شكوه‌تر نماز جماعت و علاقه‌مندي دانش‌آموزان به اين امر مؤثر دانسته است.7
عسگري طي پژوهشي نشان داد زمان مناسب برگزاري نماز، آشنا نمودن دانش‌آموزان با فلسفة نماز و تقويت دروني دانش‌آموزان در اين خصوص بايد مورد تأكيد قرار گيرد.8
بهرامي وجود نمازخانه و امكانات، تشويق دانش‌آموزان و اهميت پدر و مادر به نماز را در گرايش دانش‌آموزان به نماز بسيار مؤثر دانسته است.
تأکيد پژوهش‌هاي خارج از كشور نيز در ارتباط با تربيت مذهبي و اخلاقي و لزوم عبادت در زندگي و مدارس، حاكي از اهميت اين مسئله است.9 براي مثال، هاکني و ساندرز مروري بر آيندة تربيتي، اخلاقي و ديني داشته و ضرورت وجود راه حل‌هاي كارآمد در اين زمينه را مطرح نموده‌اند.10 در همين زمينه، مالتبي و دي بر اين امر تأكيد نموده‌اند كه براي انجام عبادت‌هاي گروهي در مدارس، لازم است خانواده‌ها و سازمان‌هاي خصوصي و عمومي در اجراي اين مسئوليت مشاركت داشته باشند و اين كار تحميلي نباشد.11
پژوهش‌هاي مذكور نشان مي‌دهد كه تربيت مذهبي و اخلاقي دانش‌آموزان يكي از نگراني‌هاي جوامع بشري است كه روز به روز براهميت آن افزوده مي‌شود. عبادت به‌طور عام و برگزاري نماز جماعت در مدارس به طور خاص، يكي از مصداق‌هاي توجه به تربيت مذهبي است كه لازم است در مدارس جوامع اسلامي به آن توجه شود. راههاي جذب هرچه بيشتر دانش‌آموزان به اين عبادت، موضوع پژوهش‌هاي زيادي بوده است كه جمع‌بندي نتايج مطالعات انجام شده در اين زمينه حاكي از آن است که هر کدام از مطالعات صورت گرفته به بخشي از عوامل يا راههاي جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت پرداخته و مطالعه‌اي که به مجموعه‌اي نسبتاً وسيع از عوامل پرداخته باشد، يافت نشد. عامل مهمي که در تحقيقات علوم رفتاري مي‌تواند بر وسعت يافته‌ها اثرگذار باشد شيوه‌هاي سنجش و ابزار جمع‌آوري اطلاعات است. مطالعات قبلي به دليل کمبود چنين ابزاري از گستردگي يافته‌ها برخوردار نبود. از اين‌رو، بنابر ضرورت، در اين مطالعه تلاش بر اين است تا پرسش‌نامه شامل مجموعه‌اي منسجم از عوامل مؤثر در جذب به نماز جماعت باشد. هرچند در گذشته، براي تهية چنين پرسش‌نامه‌اي مطالعاتي انجام گرفته، اما فقط به عواملي محدود پرداخته شده است.
براي مثال، بشليده و همكاران در مطالعه‌اي به بررسي عوامل مؤثر درون‌مدرسه‌اي در جذب دانش‌آموزان دختر و پسر دبيرستان‌هاي استان خوزستان به نماز پرداخته‌اند. جامعة آماري پژوهش شامل تمام دانش‌آموزان روزانة پايه‌هاي اول، دوم و سوم مقطع متوسطه مدارس دولتي سراسر استان خوزستان است که از بين آنها، نمونه‌اي به حجم 1062 دانش‌آموز انتخاب شد. در اين مطالعه، به روش تحليل عاملي، پرسش‌نامه‌اي به منظور سنجش عوامل مؤثر درون‌مدرسه‌اي در جذب دانش‌آموزان به نماز با 31 ماده ساخته شد و از دو عامل قوي با محتواي تبليغي ـ تشويقي (18 ماده) و حسن روابط انساني ـ آموزشي با فراگير (13 ماده) تشکيل شد. همساني دروني اين پرسش‌نامه 90/0 گزارش شد. واريانس تبيين شده توسط عامل اول 56/18 و عامل دوم 54/11 بود.12
با توجه به مباحث مطرح شده، هدف اصلي اين تحقيق ساخت مقياسي براي سنجش عوامل موثر در جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه بود. لزوم ارزيابي عوامل مؤثر بر اساس مقياسي منسجم با توجه به بافت فرهنگي ـ ديني ايران، مي‌تواند محققان را در بررسي دقيق‌تر بعد چهارم انسان ـ يعني معنويت ـ ياري کند.
روش
روش پژوهش حاضر «زمينه‌يابي از نوع مقطعي» است. جامعة آماري مطالعه، تمام دانش‌آموزان دختر و پسر پايه‌هاي تحصيلي اول، دوم و سوم مقطع متوسطه استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 به تعداد 65126 نفر است. حجم نمونة انتخاب شده با استفاده از فرمول «کوکران» براي هر جنس 380 نفر بود، اما نظر به اينكه كفايت تعداد نمونه براي معنا‌داري، يكي از پيش‌فرض‌هاي تحليل عاملي است13 و با در نظر گرفتن امكان عدم برگشت تعدادي از پرسش‌نامه‌ها، حجم نمونه 800 نفر (براي هر جنس 400 نفر) در نظر گرفته شد. در ادامه، داده‌هاي 752 نفر از دانش‌آموزان دختر و پسر تجزيه و تحليل شد. روش نمونه‌گيري اين مطالعه، «چندمرحله‌اي» است:
مرحلة اول. تقسيم استان به چهار قطب ناهمپوش نسبتاً همگن، كه 19 منطقة آموزشي را افراز مي‌كرد و انتخاب 6 منطقة آموزشي متناسب با حجم مناطق آموزشي موجود در چهار قطب آموزشي (به صورت طبقه‌اي متناسب)؛ مرحلة دوم. انتخاب مدارس از ميان 6 منطقة آموزشي عضو نمونه در مرحلة اول (به صورت طبقه‌اي متناسب)؛ مرحلة سوم. انتخاب 400 نفر دانش‌آموز پسر و 400 نفر دانش‌آموز دختر به صورت تصادفي از ميان 35 مدرسة عضو نمونه در مرحلة دوم (به صورت تصادفي ساده در هر مدرسه).
از مجموع دانش‌آموزان شركت كننده، 365 نفر(5/48 درصد) دختر بودند و 387 نفر(5/51 درصد) پسر. اين افراد از نظر سنّي، در يک دامنة سنّي 14-18 سال با ميانگين 06/16 و انحراف معيار 97/0 قرار داشتند. همچنين 275 نفر(6/36 درصد) در پاية اول متوسطه مشغول تحصيل بودند. 278 نفر(0/37 درصد) در پاية دوم، و 199 نفر(5/26 درصد) در پاية سوم. اکثريت دانش‌آموزان دختر، يعني 229 نفر (7/62 درصد) در نماز جماعت مدرسه شرکت مي‌کردند، در حالي‌که اکثريت دانش‌آموزان پسر، يعني 202 نفر (2/52 درصد) در نماز جماعت مدرسه شرکت نمي‌کردند. به طور کلي، اکثريت دانش‌آموزان يعني 410 نفر (5/54 درصد) در نماز جماعت مدرسه شرکت مي‌کردند و 327 نفر (5/43 درصد) از دانش‌آموزان در نماز جماعت مدرسه شرکت نمي‌کردند.
ابزار جمع‌آوري اطلاعات
به منظور ارزيابي نگرش دانش‌آموزان نسبت به عوامل مؤثر بر جذب آنان به نماز جماعت مدارس، كار پژوهش در مراحل گوناگوني انجام گرفت: در مرحلة اول، به دليل آنكه پژوهشگران درصدد اکتشاف عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز بودند، ماده‌هاي اين آزمون با توجه به زمينة فرهنگي کشور و با بهره‌گيري از آيات و روايات و آراي علما و فقها،14 و بر مبناي پيشينة نظري و نتايج فراتحليل نصر و همکاران15 و همچنين پرسش‌نامه‌هاي ساخته شده همانند «گزاره‌هاي مقياس رفتار مذهبي و ايمان»،16 و پرسش‌نامة عوامل درون‌سازماني جذب به نماز طراحي شد.17
در دومين مرحله، سؤالات طراحي شده در اختيار 50 آزمودني سه پايه و سه تن از استادان گروه روانشناسي قرار داده شد که 4 ماده به عنوان ماده‌هاي مبهم يا مشابه از پرسش‌نامة مقدماتي حذف شد و پرسش‌نامه‌اي با 75 ماده براي مقاصد اين پژوهش مورد تأييد قرار گرفت. پس از اجراي پرسش‌نامه، 19 سؤال از اين پرسش‌نامه حذف شد و در نهايت 56 سؤال باقي ماند. نتايج حاصل از تحليل عاملي اکتشافي بيانگر آن بود که پرسش‌نامة مذکور بر اساس 60/62 درصد واريانس کل، داراي پنج عامل زيربنايي است با عناوين: «فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي»، «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي»، «نحوة برپايي نماز جماعت»، «محيط اجتماعي» و عامل «تشويقي».
سؤالات پرسش‌نامه در يک طيف 5 درجه‌اي از 1 (براي گزينة خيلي کم) تا 5 (براي گزينة خيلي زياد) نمره‌گذاري شد. ضريب آلفاي کرونباخ براي کل نمونه در عامل اول 90/0، در عامل دوم 89/0، در عامل سوم 89/0، در عامل چهارم 82/0 و در عامل پنجم 82/0 به دست آمد. در کل پرسش‌نامه نيز ضريب آلفاي کرونباخ 94/0 به دست آمد.
نتايج
پيش از گزارش تحليل عاملي، امکان انجام تحليل عاملي بر روي نمونة تحقيق، با استفاده از آزمون کرويت بارتلت و شاخص «کفايت نمونه‌گيري» (KMO) 18 بررسي شد. اندازة کفايت نمونه‌گيري KMO، آزمون مقدار واريانس درون‌داده‌ها و مقياسي براي توانايي عاملي بودن داده‌هاست. بنابراين، با توجه به نزديک بودن مقدار 88/0 به يک، اين مقياس توانايي عاملي بودن را داراست. در آزمون کرويت بارتلت، اگر مقدار P کمتر از 5/0 باشد توانايي عاملي بودن داده‌ها تأييد مي‌شود. ميزان P در آزمون کرويت بارتلت (10/12440) در مطالعة، حاضر 0005/0 است. از اين‌رو، امکان گزارش تحليل عاملي وجود دارد.
عوامل نهفته در آزمون با روش تحليل مؤلفه‌هاي اصلي و چرخش واريماکس و تعيين ضريب همبستگي 40/0 و بالاتر براي بار عاملي هر آيتم استخراج شد. در اين الگو، 18 عامل با توجه به تعداد ارزش‌هاي ويژه، بالاتر از 1 و نمودار «سنگ‌ريزه» به دست آمد.
نتايج حاصل در جدول شماره (1)، 18 عامل باارزش ويژة بالاتر از يک را در اين آزمون نشان مي‌دهد که در مجموع، 60/62 درصد واريانس کل را تبيين مي‌کند. ارزش‌هاي ويژة آنها پس از چرخش، در جدول شماره (1) آمده است. نمودار شيب دامنة متغيرهاي اين آزمون نيز به صورت ذيل است. (نمودار 1)
نمودار (1): نمودار شيب دامنة متغيرهاي آزمون
جدول (1): ارزش‌هاي ويژة بالاتر از 1 براي 18 عامل پس از چرخش.
8 | ارزش ويژه | درصد تبيين واريانس | درصد واريانس تراکمي |
1 | 33/15 | 44/20 | 44/20 |
2 | 60/5 | 47/7 | 91/27 |
3 | 14/3 | 19/4 | 10/32 |
4 | 68/2 | 58/3 | 69/35 |
5 | 30/2 | 06/3 | 76/38 |
6 | 99/1 | 66/2 | 42/41 |
7 | 77/1 | 36/2 | 78/43 |
8 | 61/1 | 15/2 | 93/45 |
9 | 58/1 | 11/2 | 04/48 |
10 | 45/1 | 94/1 | 98/49 |
11 | 38/1 | 85/1 | 83/51 |
12 | 32/1 | 76/1 | 60/53 |
13 | 27/1 | 70/1 | 30/55 |
14 | 18/1 | 58/1 | 88/56 |
15 | 10/1 | 47/1 | 36/58 |
16 | 09/1 | 45/1 | 81/59 |
17 | 05/1 | 40/1 | 22/61 |
18 | 04/1 | 38/1 | 60/62 |
همان‌گونه که در جدول شماره (1) مشاهده مي‌شود، 18 عامل براي اين آزمون تفکيک شده است، ولي با توجه به قدرت تبيين کم در عاملهاي انتهايي و با توجه به آزمون شيب دامنه (نمودار 1)، تحليل عاملي با دستور استخراج 5 عامل به دست آمد.
با محدود کردن استخراج عوامل به 5 عامل و استفاده از چرخش واريماکس و تعيين ضريب همبستگي 40/0 و بالاتر براي بار عاملي هر آيتم، تحليل عاملي اکتشافي مجدداً انجام شد. مقدار واريانس تبيين شده توسط هر عامل و بارهاي عاملي به دست آمده به ترتيب در جدول 2 و 3 گزارش شده است.
جدول (2): درصد واريانس تبيين شده هر عامل پس از چرخش
عامل | ارزش ويژه | درصد تبيين واريانس | درصد واريانس تراکمي |
فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي مدرسه (عامل اول) | 44/8 | 25/11 | 25/11 |
ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي(عامل دوم) | 11/6 | 15/8 | 41/19 |
نحوة برپايي نماز جماعت (عامل سوم) | 65/5 | 53/7 | 95/26 |
محيط اجتماعي (عامل چهارم) | 50/4 | 00/6 | 95/32 |
تشويق (عامل پنجم) | 35/4 | 80/5 | 76/38 |
با دستور استخراج 5 عامل، درصد کل واريانس تبيين شده به 76/38 مي‌رسد. چنان‌که جدول (2) نيز نشان مي‌دهد، عامل اول (با ارزش ويژه 44/8) 25/11 درصد واريانس کل، عامل دوم (با ارزش ويژه 15/8) 41/19 درصد واريانس کل، عامل سوم (با ارزش ويژه 65/5) 53/7 درصد واريانس کل، عامل چهارم (با ارزش ويژه 50/4) 6 درصد واريانس کل، و عامل پنجم (با ارزش ويژه 35/4) 80/5 درصد واريانس کل آزمون را تبيين مي‌کند.
جدول (3): ماتريس عاملي چرخش يافته واريماکس پرسش‌نامة جذب به نماز جماعت
سؤال‌ها | عاملهاي حاصل از اين تحقيق | ||||
فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي مدرسه | ايمان و رفتارمذهبي فردي ـ خانوادگي | نحوة برپايي نماز جماعت | محيط اجتماعي | تشويق | |
54. معلمان به نظرات ما اهميت مي‌دهند. | 74/0 | ||||
52. معلمان به من احساس آرامش مي‌دهند و مرا از حجم مطالب درسي نگران نمي‌کنند. | 71/0 | ||||
55. در سر جلسه امتحان احساس راحتي مي‌کنم. | 69/0 | ||||
53. معلمان و مربيان به اعتراضات دانش‌آموزان رسيدگي مي‌کنند. | 68/0 | ||||
57. کارکنان مدرسه با مشکلات درسي ما رفتار خوبي دارند. | 66/0 | ||||
50. معلمان در نمره دادن عدالت را رعايت مي‌کنند. | 64/0 | ||||
56. معلمان ما خوب درس مي‌دهند و واقعاً دلسوز ما هستند. | 63/0 | ||||
51. جوّ مدرسه آرام و بدون ترس است. | 61/0 | ||||
36. دبيران در زمان استراحت در کلاس، ما را به نماز خواندن توصيه مي‌کنند. | 50/0 | ||||
64. نمازخانة مدرسه هميشه معطّر و خوش‌بو و آراسته است. | 49/0 | ||||
37. در مدرسه، سخنرانان دربارة اهميت نماز براي ما صحبت مي‌کنند. | 48/0 | 42/0 | |||
23. در مدرسه در ارتباط با نماز، مسابقاتي برگزار مي‌شود. | 47/0 | ||||
25. کتاب‌هاي آموزندة ديني و اخلاقي در مدرسه وجود دارد. | 45/0 | ||||
60. مکان اقامة نماز مدرسه، بزرگ و مناسب است. | 44/0 | ||||
38. دبيران ما به امر به معروف و نهي از منکر اهميت مي‌دهند. | 42/0 | ||||
65. سرويس بهداشتي و دست‌شويي نمازخانه مناسب و کافي است. | 41/0 | ||||
32. در مدرسه، با معلمان رابطة خودماني دارم. | 40/0 | ||||
58. مربّي تربيتي ما آدم بسيار محبوب و دوست داشتني است. | |||||
11. ايمان به خداوند مي‌تواند روابط فرد را با ديگران بهتر كند. | 71/0 | ||||
9. ايمان مهم‌تر از هر چيز ديگري است. | 68/0 | ||||
12. ايمان و اعتقاد من بهترين راه براي درك حقيقت ابدي است. | 66/0 | ||||
7. ايمان به زندگي معنا مي‌بخشد. | 65/0 | ||||
13. ايمان من به خدا در كارهايم سودمند است. | 62/0 | ||||
3. هر روز به فكر خدا هستم. | 61/0 | ||||
6. يقين به خدا مهم‌تر است از شك و ترديد به او. | 59/0 | ||||
8. هيچ چيز بهتر از مذهبي شدن نيست. | 57/0 | ||||
4. من به مذهب علاقه‌مندم. | 53/0 | 40/0 | |||
1. قبل از هر تصميم جدّي، در كارهايم دعا مي‌كنم. | 51/0 | ||||
14. من بيشتر از ايمان بهره برده‌ام تا تجربه. | 51/0 | ||||
5. من اغلب عبادت مي‌كنم، حتي اگر در ملأ عام باشد. (مانند: نماز جماعت) | 47/0 | ||||
10. من كساني را مي‌شناسم كه اگر به خدا ايمان بيشتري داشتند داراي زندگي بهتري بودند. | 46/0 | ||||
15. من مثل پدر و مادرم نماز مي‌خوانم. | 45/0 | ||||
16. پدر و مادرم، در نماز خواندن من مؤثر بوده‌اند. | 43/0 | ||||
20. احکام نماز از جمله نيت، سورة حمد، وضو و مانند آن را مي‌دانم. | |||||
44. دانش‌آموزان با شور و اشتياق در نماز جماعت شرکت مي‌کنند. | 62/0 | ||||
42. امام جماعت مدرسه محبوب و دوست داشتني است. | 58/0 | ||||
34. در مدرسه، هميشه نماز جماعت برپا مي‌شود. | 57/0 | ||||
28. دانش‌آموزان مدرسه در برپايي نماز جماعت مشارکت مي‌کنند. | 57/0 | ||||
47. در نمازخانه و صفوف نمازگزاران، نظم و انضباط رعايت مي‌شود. | 56/0 | ||||
43. در مدرسه امام جماعت روحاني حضور دارد. | 51/0 | ||||
49. در زمان مناسب، نماز جماعت برگزار مي‌شود. | 50/0 | ||||
61. نور، رنگ و فرش‌هاي نمازخانة مدرسه باکيفيت و مناسب است. | 49/0 | 50/0 | |||
62. در مکان اقامة نماز، برچسب‌هاي تبليغاتي و اعلاميه‌هايي دربارة نماز نصب مي‌شود. | 40/0 | 45/0 | |||
63. امکانات نمازخانه از جمله مُهر و جانماز و جاکفشي و وسايل گرمازا و سرمازا، مناسب و کافي است. | 45/0 | ||||
46. نمازگزاران با غير نمازگزاران رفتار مناسبي دارند. | 43/0 | ||||
48. صداي مؤذّن هنگام اذان گفتن دلنشين است. | 43/0 | ||||
39. در نماز جماعت مدرسه، بين دو نماز دربارة آخرت و نماز صحبت مي‌شود | 43/0 | ||||
45. در نماز جماعت، بين دو نماز خاطرات امامان و پيامبران تعريف مي‌گردد. | |||||
59. مربّي تربيتي هميشه در مدرسه حضور دارد. | |||||
68. با دوستان و همسالان خود در بيرون از مدرسه در ارتباط هستم. | |||||
72. به فيلم‌ها و مجموعه‌هاي مذهبي خيلي علاقه دارم. | 72/0 | ||||
70. هميشه به برنامه‌هاي مذهبي در تلويزيون و راديو گوش مي‌دهم. | 70/0 | ||||
71. روزنامه‌ها و مجله‌ها و کتاب‌هاي مرتبط با موضوعات مذهبي را مطالعه مي‌کنم. | 69/0 | ||||
73. برنامه‌هاي تلويزيون در عقايد مذهبي من و نماز خواندن من مؤثر بوده است. | 56/0 | ||||
67. دوستانم مذهبي هستند. | 48/0 | ||||
22. والدينم مرا طوري تربيت کرده‌اند که مذهبي و نمازخوان باشم. | 42/0 | 47/0 | |||
2. نوشته‌هاي مذهبي روحيه‌بخش را مطالعه مي‌كنم. | 47/0 | ||||
21. خانواده‌ام مذهبي هستند. | 43/0 | ||||
69. ديگران پيامک (اس.ام. اس)هاي مذهبي براي من مي‌فرستند. | |||||
27. خانوادة من در زمينة مسائل ديني و نماز خواندن من، با معلمان مدرسه همکاري مي‌کنند. | 61/0 | ||||
24. معلمان در مراسم نماز جماعت مدرسه شرکت مي‌کنند. | 51/0 | ||||
30. در مدرسه فيلم‌هاي ارشادي مذهبي پخش مي‌شود. | 51/0 | ||||
40. در مراسم آغازين مدرسه (صبحگاه يا ظهرگاه) دربارة نماز سخنراني مي‌کنند. | 45/0 | 49/0 | |||
35. معلمان مدرسه با شور فراوان در نماز جماعت شرکت مي‌کنند. | 48/0 | ||||
31. در مدرسه، با شيريني از نمازگزاران پذيرايي مي‌شود. | 40/0 | 48/0 | |||
26. مربيان در مراسم نماز جماعت مدرسه شرکت مي‌کنند. | 47/0 | ||||
19. براي اينکه پدر و مادرم را نارحت نکنم نماز مي‌خوانم. | 46/0 | ||||
29. در مدرسه، برنامة پرسش و پاسخ دربارة نماز برگزار مي‌گردد. | 43/0 | ||||
74. استفاده از پايگاه اينترنت، گفت‌وگوي اينترنتي و پيامک (اس.ام.اس) در عقايد مذهبي من و نماز خواندنم مؤثر بوده است. | 43/0 | ||||
18. دوست دارم به خاطر نماز خواندن تشويق شوم. | |||||
33. در مدرسه تشويق مي‌شوم كه نماز بخوانم. | |||||
17. دوستانم در نماز خواندنم مؤثر بوده‌اند. | |||||
75. حرف‌هاي ديگران موجب مي‌شود که در عقايد مذهبي خود شک کنم. | |||||
66. امام جماعت مدرسه نماز را به سرعت مي‌خواند. | |||||
41. نماز جماعت مدرسه به صورت يک روز درميان انجام مي‌گيرد. | |||||
چنان‌که در جدول (3) ملاحظه مي‌شود، نتيجة تحليل اکتشافي، استخراج 5 عامل است که در آن تعدادي از ماده‌هاي آزمون (در جدول با رنگ سياه مشخص شده‌اند) در بيش از يک عامل بار عاملي داشته‌اند، براي مثال، ماده 37 «در مدرسه، سخنرانان دربارة اهميت نماز براي ما صحبت مي‌کنند» هم در عامل اول (فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي) و هم در عامل پنجم (تشويق) بار عاملي داشته است. همچنين ماده‌هاي 17، 18، 20، 33 ،41، 45، 58، 59، 66، 68، 69، و 75 به دليل بار عاملي پايين‌تر از 40/0 حذف شده‌اند.
براي بررسي روايي مقياس 56 ماده‌اي با توجه به آنکه از 5 مؤلّفه يا عامل ترکيب شده است، نمرة کل هر عامل محاسبه شد و سپس نمرة کل مقياس (56 ماده) محاسبه گرديد و در نهايت، ضرايب همبستگي مؤلّفه‌ها با يکديگر و نمرة کل مقياس به دست آمد.
جدول (4): ماتريس همبستگي مؤلّفه‌هاي پرسش‌نامة جذب به نماز جماعت با نمرة کل
مؤلّفه‌ها (عامل‌ها) | (عامل اول) | (عامل دوم) | (عامل سوم) | (عامل چهارم) | (عامل پنجم) |
فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي مدرسه (عامل اول) | - | ||||
ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي(عامل دوم) | ***58/0 | - | |||
نحوة برپايي نماز جماعت (عامل سوم) | ***30/0 | ***33/0 | - | ||
محيط اجتماعي (عامل چهارم) | ***59/0 | ***65/0 | ***22/0 | - | |
تشويق (عامل پنجم) | ***45/0 | ***43/0 | ***44/0 | ***47/0 | - |
کل نمره | ***81/0 | ***82/0 | ***63/0 | ***75/0 | ***69/0 |
001/0>P=*** N=752
همان‌گونه که جدول شماره (4) نشان مي‌دهد، تمام همبستگي‌ها بين مؤلّفه‌ها با يکديگر و مؤلّفه‌ها با نمره کل مقياس در سطح 001/0>P معنادار است. بيشترين همبستگي بين مؤلّفة «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي» و نمرة کل مقياس (82/0=r) و کمترين همبستگي بين مؤلّفه «نحوة برپايي نماز جماعت» و مؤلّفه « محيط اجتماعي» (22/0=r) مشاهده مي‌شود. در مجموع، تمام مؤلّفه‌ها با نمرة کل مقياس، ظرايب همبستگي بالا و درخور توجهي نشان مي‌دهد.
بررسي پايايي پرسش‌نامه نيز با استفاده از روش آلفاي کرونباخ نشان داد که خرده‌مقياس «فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي» با 16 ماده داراي ضريب آلفاي 90/0، خرده‌مقياس «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي» با 14 ماده داراي ضريب 89/0، خرده‌مقياس «نحوة برپايي نماز جماعت» با 11 ماده داراي ضريب 89/0، خرده‌مقياس «محيط اجتماعي» با 7 ماده داراي ضريب آلفاي 82/0 و خرده‌مقياس «تشويق» با 8 ماده داراي ضريب آلفاي 82/0 است. ضريب آلفاي کرونباخ کل پرسش‌نامه نيز با 56 ماده، 94/0 به دست آمد. اين ضرايب از نظر منطق پژوهش، رضايت‌بخش است.
نتيجه‌گيري
بررسي ماتريس همبستگي مؤلّفه‌هاي پنج‌گانه با کل مقياس، نشان داد مؤلّفة «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي» با همبستگي (82/0=r) بالاترين مقدار همبستگي و مؤلّفه «نحوة برپايي نماز جماعت» با همبستگي (63/0=r) پايين‌ترين مقدار همبستگي با کل آزمون را دارد. همبستگي ساير مؤلّفه‌ها بين اين دو مقدار در نوسان است. بررسي مؤلّفه‌ها و ماده‌هاي آزمون جذب به نماز جماعت نشان مي‌دهد آزمون مورد نظر از اعتبار بالايي برخوردار است. پس از تحليل عوامل، پنج عامل اصلي با ارزش ويژه بالاتر از يک به دست آمد.
نتايج نهايي تحليل عاملي نشان داد که عامل اول «فضاي فيزيکي و ارتباطي ـ آموزشي» از 16 ماده تشکيل شده است. اين عامل در برگيرندة «احساس آرامش دانش‌آموز در مدرسه»، «احساس رضايت دانش‌آموز از عوامل مدرسه»، «خوشايندي فضاي نمازخانة مدرسه»، «تمهيدات مدرسه براي ترويج نماز»، و «شيوة مناسب ارتباط عوامل مدرسه با دانش آموزان» است. اين عامل بيشتر در ارتباط با احساسي است که دانش‌آموز در فضاي مدرسه درک مي‌کند.
عامل دوم «ايمان و رفتار مذهبي فردي ـ خانوادگي» از 14 ماده تشکيل شده و دربرگيرندة «ايمان فردي»، «باورهاي مذهبي خانواده»، و «نگرش فرد به دين» است. اين عامل ديندار بودن فرد و خانواده فرد را مورد بررسي قرار مي‌دهد.
عامل سوم «نحوة برپايي نماز جماعت» از 11 ماده تشکيل شده است. اين عامل دربرگيرندة «محبوبيت امام جماعت»، «منسجم بودن نماز جماعت»، «امکانات نمازخانه»، و «اثرگذار بودن اوقات نماز جماعت» است. اين عامل کيفيت فضاي نمازخانه و چگونگي برنامه‌ريزي در انجام فريضة نماز را شامل مي‌شود.
عامل چهارم «محيط اجتماعي» از 7 ماده تشکيل شده است. اين عامل دربرگيرندة «نقش رسانه‌هاي جمعي با محتواي مذهبي» و «نقش همسالان و دوستان» است. اين عامل استفاده از رسانه‌هاي با محتواي مذهبي، به ويژه فيلم‌ها و مجموعه‌هاي تلويزيوني و همچنين معاشرت با دوستان مذهبي را شامل مي‌شود.
عامل پنجم «تشويق» از 8 ماده تشکيل شده و دربرگيرندة «اهميت دادن والدين به فعاليت‌هاي مذهبي دانش آموز»، «شرکت معلمان و مربيان در فعاليت‌هاي مذهبي و به ويژه نماز جماعت»، و «برگزاري برنامه‌هاي مذهبي در مدرسه» است. اين عامل شرکت مربيان در فعاليت‌هاي ديني و برنامه‌هاي مشوّق مدرسه را دربارة نماز شامل مي‌شود.
بشليده و همكاران19 در مطالعه‌اي به بررسي عوامل مؤثر درون‌مدرسه‌اي در جذب دانش‌آموزان دختر و پسر دبيرستان‌هاي استان خوزستان به نماز پرداختند. در اين مطالعه، به روش تحليل عاملي پرسش‌نامه‌اي به منظور سنجش عوامل مؤثر درون‌مدرسه‌اي جذب دانش‌آموزان به نماز با 31 ماده ساخته شد و از دو عامل قوي با محتواي تبليغي ـ تشويقي (18 ماده) و حسن روابط انساني ـ آموزشي با فراگير (13 ماده) تشکيل شده بود. همساني دروني اين پرسش‌نامه 90/0 گزارش شد. واريانس تبيين شده توسط عامل اول 56/18 و عامل دوم 54/11 بوده است.
اين مقياس با مقياس تهيه شده در پژوهش حاضر از نظر عنوان تا حدي مشابه است؛ چراکه هر دو مقياس به بررسي عوامل جذب به نماز جماعت مي‌پردازند، با اين تفاوت که در مطالعة بشليده و همکاران20 صرفاً عوامل درون‌مدرسه‌اي مورد ارزيابي قرار گرفته است، درحالي‌که در مطالعة حاضر، ساير عوامل برون‌مدرسه‌اي نيز در پرسش‌نامه لحاظ شده است. از نظر محتوا نيز در دو مؤلّفة تبليغي ـ تشويقي و حسن روابط انساني ـ آموزشي با فراگير مشابه هستند.
به نظر مي‌رسد از پرسش‌نامة جذب به نماز در جهت ارزيابي عوامل مؤثر و مرتبط با شرکت دانش‌آموزان در نماز جماعت مي‌توان استفاده کرد.
پي‌نوشت‌ها:
1. رشيدالدين ابوالفضل ميبدي، کشف الاسرار، ج2، ص 676.
2.تحت العقول، ص455، قرائتی، محسن،پرتوی از اسرار نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1388.
3.محمد بن يعقوب كليني، الکافي، ج2، ص17.
4. Worthington E.L, Kurusu, T.A. McCullough, M.E & Sandage S.J, Empirical Research on Religion and Psychotherapeutic processes and Outcomes: A 10- Year Review and Research Prospectus, Psychological Bulletin, 119 (3), P 448-487.
5.محمدعلی كمالی نهاد، بررسی عوامل خانوادگی مدرسه ای در گرايش دانش آموزان به نماز جماعت، ص1.
6. بهروز بيگلو، بررسی علل و عوامل درون مدرسه ای مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز، ص1.
7. روح‌اله حسينی، بررسی راههای جذب دانش آموزان به نماز (طرح پژوهشی شورای تحقيقات)، ص1.
8.محمد عسگري، بررسی نگرش و راههای جذب دانش آموزان دوره راهنمايی و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز، ص1.
9. اشرف بهرامي، بررسی عوامل مدرسه ای تمايل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايی و دبيرستان (پايان نامه)، ص1.
10. Hackney, C., and Sanders, G, Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion, 42, P 43-56.
11. Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and religious mental health, Personality and Individual Differences, 36, P 1275-1290.
12. كيومرث بشليده و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عوامل»، مطالعات تربيتي و روانشناسي، ش2.
13. Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, P 210-211.
14. ر.ك: مرتضي مطهری، تعليم و تربيت در اسلام.
15. احمدرضا نصر و ديگران، «بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس»، نوآوري هاي آموزشي، ش26.
16. Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation, The Journal of Psychology, 129 (5), P 485
17. كيومرث بشليده و ديگران، همان.
18 .Kaiser-Meyer-Olkin of sampling Adequacy
19. كيومرث بشليده و ديگران، همان.
20 .همان.
منابع
احمدي، خدابخش و ديگران، «عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه»، علوم رفتاري، ش4، 1387، ص317-323.
آزاديان، حسين، نظرات دانش‌آموزان دبيرستاني شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأكيد بر علل عدم استقبال (طرح پژوهشي شوراي تحقيقات)، مركزي، شوراي تحقيقات، 1373.
بشليده، كيومرث و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش‌آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عوامل»، مطالعات تربيتي و روانشناسي،ش2، 1382، ص41-63.
بهرامي، اشرف، بررسي عوامل مدرسه اي تمايل دانش‌آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايي و دبيرستان (پايان نامه)، دانشگاه تهران: دانشكده مديريت و برنامه ريزي، 1379.
بيگلو، بهروز، بررسي علل و عوامل درون مدرسه اي مؤثر بر جذب دانش‌آموزان به نماز. طرح كشوري، تهران، پژوهشكده تعليم و تربيت وزارت آموزش و پرورش، 1372.
حسيني، روح‌اله، بررسي راههاي جذب دانش‌آموزان به نماز (طرح پژوهشي شوراي تحقيقات)، كرمانشاه، آموزش و پرورش استان، 1374.
ميبدي، رشيدالدين ابوالفضل، كشف‌الاسرار، به اهتمام:علي‌اصغر حكمت، تهران، اميركبير، 1371.
موسوي خميني، سيدروح‌اله موسوي، توضيح المسائل امام خميني (ره)، تهران، هاتف مشهد، 1360.
سبيلان اردستاني، شمسي، راههاي گسترش فرهنگ نماز در بين دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان(پايان نامه)،خوراسگان، دانشگاه آزاد اسلامي، 1379.
ستاد اقامه نماز، «سنجش گرايش دانش‌آموزان به نماز»، نيايش نامه، پيش شماره 1، 1377.
سراج زاده، سيدحسين، «نگرش‌ها و رفتارهاي ديني نوجوانان تهراني و دلالت‌هاي آن براي نظريه سکولار شدن»، نمايه پژوهش (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي)، ش7 و 8.
سفيد، محمد، نگرش دانش‌آموزان نسبت به اقامه نماز در مدارس استان سمنان، سمنان، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، 1373.
سواري، كريم و ديگران، «بررسي ديدگاههاي فلسفي– عقيدتي دانش‌آموزان پسر پايه سوم مقطع متوسطه شهر اهواز در مورد نماز»، علوم تربيتي و روانشناسي، ش1-2، 1380، ص1-10.
صفايي فيروزآبادي، صديقه، بررسي عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس يزد، يزد، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، 1371.
عسگري، محمد، بررسي نگرش و راههاي جذب دانش‌آموزان دوره راهنمايي و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز، همدان، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، 1378.
علوي، سيدحميد رضا، «بررسي رفتار ديني و عوامل مرتبط با آن در نوجوانان دبيرستان‌هاي کرمان»، تربيت اسلامي، ش2، 1380. ص143-164
غباري بناب، باقر، «باورهاي مذهبي و اثرات آنها در بهداشت روان»، انديشه و رفتار، ش4، 1374، ص48-54.
قرائتي، محسن، پرتوي از اسرار نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1388.
كليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ترجمة سيد مهدي آيت الهي، جهان آرا، 1387
كمالي نهاد، محمدعلي، بررسي عوامل خانوادگي مدرسه اي در گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت، مركزي، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، 1371.
گيلك، محسن و محمد ظروفي، تمايل به اقامه نماز بين گروهي از افراد، تهران، بي‌نا، 1370.
مطهري، مرتضي، تعليم و تربيت در اسلام. چ بيست و سوم، تهران، صدرا، 1373.
ـــــ، طهارت روح، تهران، ستاد اقامه نماز، 1375.
ميرزا اسکندري، طيبه، بررسي اثرات اجتماعي سياسي نمازجمعه (پايان نامه کارشناسي ارشد)، تهران، دانشگاه تهران: دانشکده علوم اجتماعي، 1373.
نصر، احمدرضا و ديگران، «بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدارس»، نوآوري‌هاي آموزشي، ش26، 1387، 63-55
Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies, Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23, 2011.
Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer, 2001.
Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients, Journal of Affective Disorders, 120 (1-3), 2010, P149-157.
Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes, Personality and Individual Differences 40, 2006, P807–818.
Francis lj, Lewis Jm. Brown L and et al, “Personality and Religion Amoing under Graduat Estedents in the Drited Kipgdon united stetes”. Australia and Canada. Journal of Psychology 14, 1995, P280-282.
Hackney, C., and Sanders, G, Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion, 42, 2007, P43–55.
Koenig, H.G. McCullough, M. & Larson, D.B, Handbook of religion and health: A century of research reviewed, New York, Oxford University Press, 2001
Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and religious mental health, Personality and Individual Differences, 36, 2004, 1275–1290.
Mosher, J.P. And Handal, P.J, The Relationship Between Religion and Psychological Pistress in Adolescents, Journal of Psychology and Theology, 25(4), 1997, P449-457
Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation, The Journal of Psychology, 129 (5), 1995, P485-494.
Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer?, Educational Forum, l66 (2), 2002, P154-161.
Weisman Amy G. Mamani, de, Naomi Tuchman, Eugenio A. Duarte, Incorporating Religion/Spirituality into Treatment for Serious Mental Illness, Cognitive and Behavioral Practice, 17 (4), 2010, P348-357.
Worthington E.L, Kurusu, T.A. McCullough, M.E & Sandage S.J, Empirical Research on Religion and Psychotherapeutic processes and Outcomes: A 10- Year Review and Research Prospectus, Psychological Bulletin, 119 (3), 1996, P448-487.
