مولف: محمد حسین زاده

عقلانیت دین، قلمرو دین، پلورالیسم دینی و دین و پارادوکس تقلی

«دین‏شناسی» یا «فلسفه دین» عنوانی است که آن را برای مجموعه مسائل فلسفه دین و کلام، به ویژه مباحث کلامی معاصر، برگزیده‏ایم. این رشته از نتایج و دستاوردهای دیگر علوم انسانی؛ همچون فلسفه، فلسفه علم، معرفت‏شناسی، فلسفه اخلاق، جامعه‏شناسی و روان‏شناسی؛ و حتی رهیافت‏های علوم تجربی، نظیر فیزیک و زیست‏شناسی، بهره می‏گیرد. دیدگاههای گوناگون فلاسفه تحلیل زبانی، هرمنوتیک، پوزیتیویسم، تئوریهای رایج معرفت‏شناسی و حتی فرضیه‏های نوین فیزیک و زیست‏شناسی، نقشی بسیار اساسی در تبیین دین و اتخاذ مبنا در میان فلاسفه دین و بسیاری از متکلمان کاتولیک و پروتستان و بالاخره دین باوران و جوامع متأثر از آنها دارد. مباحث معرفت شناسانه؛ همچون مسأله موّجه نمودن باورها، عقلانیت دین، راه وصول به یقین؛ و مباحث بسیار دیگری ـ نظیر شیوه تحقیق در دین، براهین اثبات وجود خداوند، عقل و دین، علم و دین، قلمرو دین، تجربه دینی، صفات و اسمای خداوند، ماهیت مرگ و جهان آخرت، جامعه‏شناسی دینی، زبان دین، روشهای تفسیر متون دینی (هرمنوتیک، پراگماتیک و غیر آن) و منشأ دین ـ از جمله مسائل اساسی فلسفه دین است؛ بلکه می‏توان لیبرالیسم و پیامد آن، سکولاریسم، و پلورالیسم دینی را از مباحث مرتبط با این علم نوین تلقی کرد. از آنجا که این مباحث و بلکه راه حل‏هایی که برای پاره‏ای از مسائل، نظیر مباحث معرفت‏شناسانه، یا راه حل‏هایی که برای رفع تعارض میان علم و دین و به منظور دفاع از دین ارائه شده است، اصول بنیادین آیین ناب محمّدیˆ، و همه ادیان توحیدی را نشانه می‏روند، ضرورت طرح اینگونه مباحث بیشتر می‏گردد.

در نوشتار حاضر[۱] مسائلی که مورد بررسی قرار گرفته، بدین شرح است: عقلانیت دین، قلمرو دین، پلورالیسم دینی، دین و پارادوکس تقلید».

در مبحث «عقلانیت دین» یکی از مهمترین مسائل معرفت‏شناسانه فلسفه دین مورد بررسی قرار می‏گیرد و آن عبارت است از اینکه ایمان به وجود خداوند و دیگر باورهای دینی چگونه موجّه می‏گردند؟ این مسأله که موجه‏سازی « Justification» خوانده شده، از نزاع دلیل‏گروی که تا جان‏لاک قابل تعقیب است، ناشی می‏شود. در نزاع دلیل گروی چند نوع واکنش مشاهده می‏شود: ۱ـ ایمان‏گروی ۲ـ انکار دین ۳ـ گذر از عقل نظری به عقل عملی ۴ـ تلاش برای یافتن دلیل پاره‏ای از دعاوی دینی در محدوده تجربه ۵ ـ عقل گروی معتدل ۶ـ عقل‏گروی افراطی. نگارنده پس از تبیین و شرح پاره‏ای از مهم ترین دیدگاهها و واکنش های معاصر به نقد و بررسی آنها می‏پردازد و در پایان، خاطرنشان می‏کند که طرح اینگونه مسائل در مورد ایمان به خداوند و باورهای دینی مانند آن نادرست و انحرافی است و از نگرش‏های مبتنی بر به کارگیری شیوه تحقیق علوم‏تجربی در کلام، فلسفه، دین و غیر آن ناشی شده است. باورهای دینِ غیرانحرافی اسلام بر یقین استوار می‏باشد. اسلام دین یقین است و این یقین، چه از راه برهان بدست آید و چه از راه شهود، معتبر است.

در مبحث «قلمرو دین» تلاش شده است که ابتدا ریشه‏های کلامی و فلسفی قلمرو دین در فرهنگ مغرب زمین پی‏گیری شود و از لحاظ تاریخی، تحلیلی از روندهای کلامی، فلسفی و فلسفه سیاسی که پیامد آن طرح مبحث قلمرو دین در اندیشه سیاسی، دینی و فلسفی مغرب زمین بوده، ارائه گردد؛ سپس مبحث قلمرو دین و تاریخچه آن در جوامع اسلامی و دیدگاه حضرت امام خمینیŠ بیان شود. حاصل بحث این است که قلمرو دین گسترده بوده شامل همه ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی، مادی و معنوی انسان می‏شود. دین یک امر شخصی نیست و شیوه تحقیق در آن عقلانی می‏باشد.

در مبحث «پلورالیسم دینی» ابتدا اصول اخلاقی و سیاسی پلورالیسم دینی مورد بررسی قرار گرفته آنگاه موضع اسلام در قبال معانی محتمل پلورالیسم تبیین شده است. بخش اوّل «اصول اخلاقی و سیاسی پلورالیسم دینی» ترجمه آزادِ قسمتی از مقاله جناب آقای دکتر محمد لگنهاوسن تحت عنوان

»The Morals And Politics Of Religious Pluralism«

است. در این بخش، اصول اخلاقی و سیاسی پلورالیسم دینی، لیبرالیسم سیاسی و پیامد آن ـ سکولاریسم ـ با تاریخچه‏ای مطرح و به این حقیقت تصریح شده است که سکولاریسم نتیجه و محصول لیبرالیسم سیاسی و دینی می‏باشد. ابتدا لیبرالیسم سیاسی پدید آمد، سپس به منظور دفاع فلسفی از آن، لیبرالیسم دینی شکل گرفت. در ادامه بحث، پلورالیسم دینی که از پیامدهای لیبرالیسم دینی است و واکنشهای بعضی از متکلمان مسیحی در قبال آن مطرح گردیده و سرانجام بر این نکته تکیه شده که مشخصّه بارز همه نگرشهای مدافع پلورالیسم دینی فرو کاهشی بودن آنهاست و از این راه، پلورالیسم دینی مورد نقد قرار گرفته است.

در بخش دوّم «اسلام و پلورالیسم دینی»، پس از ذکر زمینه طرح بحث پلورالیسم دینی در مسیحیت و اینکه دیدگاه افراطی و متعصبانه و انحصارگرایی یهود و نصاری زمینه چنین بحثی را در قرن اخیر فراهم کرده، دست‏کم، سه معنا یا اصطلاح برای پلورالیسم دینی احتمال داده شده است. اگر منظور از آن، همزیستی مسالمت‏آمیز باشد، چنین معنایی همواره مورد توجه و توصیه اولیای دین اسلام، حتی در عصر بعثت پیامبر اکرمˆ بوده و معمولا به نحو مطلوبی اعمال شده است. اگر مراد از آن این است که هیچ دینی واجد تمام حقیقت نیست بلکه هر دین بخشی از حقیقت را داراست، چنین معنایی مورد نقد قرار گرفته و تصریح شده که با ضروریات اسلام ناسازگار می‏باشد. مهمترین معنا که مطمح نظر متکلمان و اندیشمندان غربی می‏باشد، این است که ادیان چهره‏های گوناگون و متنوع یک حقیقت‏اند؛ تنوع ادیان به دلیل برداشت‏های خاص انسانی از حقیقت مطلق است و بدین‏سان تفاوتهای ادیان به تفاوتهای فهم یا واکنشهای گوناگون انسان در قبال حضور حق ارجاع می‏یابد. گرچه به دلیل عدم دسترسی به معصوم‰ معنای سوم را در حوزه محدودی از احکام فقهی غیریقینی و غیرضروری و اعتقادات ظنی می‏توان پذیرفت ولی در قلمرو عقاید و احکام یقینی و ضروری که آنها بیشترین یا عمده‏ترین‏اند، اسلام موضع منفی دارد. ایمان به هریک از ادیان در زمان خاص خودشان لازم بوده ولی از عصر بعثت پیامبر اکرمˆ تا انقراض جهان تنها دین پذیرفته شده و مرضی خداوند «اسلام» است. پذیرفته نشدن دیگران أدیان به این دلیل نیست که آنها (منهای خرافات و انحرافات پسین) حقانیت ندارند بلکه بدین دلیل است که اسلام و ایمان در هر عصری مصادیق ویژه‏ای دارد. اگر در زمان بعثت حضرت عیسی، کسی که نبوت انبیای پیشین و دین یهود را پذیرفته بود، نبوّت آن حضرت را انکار می‏کرد وی مستحق لعن و عقوبت ابدی بوده و در واقع تسلیم فرمانی الهی نشده، بر او طغیان کرده و وحی جدید را عمدا و از روی تعصب و لجاجت انکار کرده است؛ گو اینکه ادیان به حسب واقع و لُبّ یک حقیقت‏اند و تفاوتهای آنها در شریعت و ظاهر است ـ نه در لُبّ و واقع ـ و چنین تفاوتهایی چندان عمده نیست. در پایان، آموزه نجات و ارتباط آن با حقانیت مطرح شده است.

در مبحث «دین و پارادوکس تقلید» که مبحثی کلامی است، جایگاه و مشروعیت تقلید در دین تبیین شده است. مشروعیت تقلید به حوزه احکام غیرضروری و غیریقینی اختصاص دارد و خود تقلیدپذیر نیست به دلیل اینکه مستلزم دور یا تسلسل است و اعتبار امر دوری یا مستلزم تسلسل برخلاف عقل و حکمت می‏باشد. مقلد که توانایی استنباط و اجتهاد ندارد و تقلید در این مسأله نیز برای او ممکن نیست چگونه به مشروعیت تقلید در قلمرو و احکام غیرضروری و غیریقینی دست می‏یابد؟ این مشکل همان پارادوکس تقلید است. محقق خراسانی با این راه حل که تقلید امری فطری، جبلی و بدیهی است، تلاش کرده که اشکال را رفع نماید ولی این راه حل ابهاماتی دارد: اولا فطری، جبلی و بدیهی تلقی کردن یک مسأله و صدق و انطباق این سه واژه بر یک مورد متصور نیست. ثانیا، آیا تقلید و حکم به رجوع جاهل به عالم حکمی عقلی است یا بنای عقلا بر آن داوری دارد؟ علی رغم آنچه که از کلام محقق خراسانی استفاده می‏شود، چنین حکمی از احکام بنای عقلاست، نه از احکام عقلی. برای تبیین و اثبات این دیدگاه، به تعریف و تفاوتهای حکم عقل و بنای عقلا پرداخته شده است. در ادامه، راه حل‏های دیگری ارائه شده است:

۱ـ تلقی تقلید به عنوان مسأله‏ای کلامی و مراجعه به خبرگان و سؤال از حکم تقلید و تحصیل یقین یا اطمینان، همچون مراجعه به آنها و پرسش در مورد برخی از عقاید و اقتباس دیدگاه آنها از روی علم و نه از باب تعبد.

۲ـ ضروری دانستن تقلید و تلقی آن به عنوان یکی از احکام ضروری در دین یا ـ دست کم ـ مذهب، نظیر دو رکعتی بودن نماز صبح که از احکام ضروری است و به تقلید نیاز ندارد.

۳ـ بنای عقلا؛ این راه حل تقریرهایی دارد، از جمله: همچنانکه عقل بدیهیاتی دارد که پایه معرفت‏های یقینی بشر است، عقلا نیز در نظام معاش، معاد، پاداش و مجازات خود بدیهیاتی دارند که اساس معرفتهای عملی و شناخت‏های مربوط به رفتار انسان است.

در پایان، مشکل تقلید ناپذیری تقلید در ویژگیها و شرایط مرجع تقلید که حل آن دشوارتر به نظر می‏رسد، مطرح و راه حلّهایی برای آن بیان شده است

مقدمه…………………………………………… ۹

فصل اول: عقلانیت دین

مسأله عقلانیت دین……………………………. ۱۷

نظریه‏ها و راه حل‏های نزاع دلیل گروی……………. ۲۰

1ـ نظریه ایمان‏گروی………………………. ۲۰

2ـ نظریه عقل‏گرایی افراطی………………… ۲۰

3ـ نظریه عقل‏گرایی معتدل…………………. ۲۶

4ـ اساسی دانستن اعتقاد به وجود خداوند……… ۲۷

خاتمه………………………………………. ۳۳

فصل دوم: قلمرو دین

ریشه‏های کلامی و فلسفی قلمرو دین در فرهنگ غرب……. ۳۷

مبحث قلمرو دین و تاریخچه آن در جوامع اسلامی……… ۴۳

ماحصل……………………………………… ۵۰

فصل سوم: پلورالیسم دینی

بخش اول: بررسی اصول اخلاقی و سیاسی پلورالیسم دینی

مقدمه………………………………………….. ۵۳

پلورالیسم دینی…………………………………… ۵۴

رابطه لیبرالیسم دینی و سیاسی……………………….. ۵۴

تعریف لیبرالیسم سیاسی…………………………….. ۵۵

ریشه‏ها و پیامدهای لیبرالیسم……………………….. ۵۵

ویژگی‏های پروتستانتیسم لیبرال………………………. ۵۷

تعریف و ویژگی‏های پلورالیسم دینی……………………. ۵۷

پست مدرنیسم…………………………………….. ۵۸

دیدگاه هیک درباره پلورالیسم………………………. ۵۹

آموزه رستگاری…………………………………… ۶۰

دیدگاه هیک درباره رستگاری………………………… ۶۱

خاستگاه پلورالیسم هیک……………………………. ۶۲

راه حل‏های مسأله تنوع ادیان……………………….. ۶۳

نقد کتز………………………………………… ۶۴

ارجاع اختلاف ادیان به تنوع راه‏های وصول به حقیقت از نظر هیک ۶۵

دیدگاه آلستون و بررسی آن…………………………. ۶۸

مشکلات پلورالیسم هیک……………………………… ۶۸

مشترکات لیبرالیسم سیاسی و پلورالیسم دینی و ناتوانی‏های هر دو ۷۰

انتقاد از پلورالیسم دینی و لیبرالیسم سیاسی…………… ۷۲

دفاع دنون از لیبرالیسم معرفتی………………………. ۷۲

واکنش مسیحیت در برابر لیبرالیسم ایدئولوژیک………….. ۷۳

داوری اخلاقی هیک در مورد ادیان…………………….. ۷۳

نقدهایی بر پلورالیسم هیک…………………………. ۷۵

راه حل: پلورالیسم غیرفروکاهشی……………………… ۷۶

بخش دوم: اسلام و پلورالیسم دینی

مقدمه……………………………………… ۷۹

معانی پلورالیسم…………………………….. ۸۰

معنای اوّل: همزیستی مسالمت‏آمیز………………. ۸۰

معنای دوّم: پراکندگی اجزای حقیقت در ادیان گوناگون ۸۱

معنای سوّم: حقانیت و اعتبار همه ادیان………. ۸۳

آموزه نجات زمینه‏ساز معنای اخیر…………………. ۸۴

پلورالیسم و تخطئه……………………………. ۸۵

اسلام و آموزه انحصارگرایی……………………… ۸۶

دفاع از آموزه اعتبار همه ادیان و نقد آن………… ۸۹

حقانیت و مسأله نجات………………………….. ۹۲

ماحصل……………………………………… ۹۵

فصل چهارم: دین و تقلیدناپذیری تقلید

مقدمه……………………………………… ۹۹

تقلیدناپذیری تقلید………………………….. ۹۹

راه حل محقق خراسانی و ابهامات آن………………. ۱۰۰

ابهام اول……………………………… ۱۰۰

ابهام دوم……………………………… ۱۰۴

تعریف و تمایز حکم عقل و بنای عقلا……………… ۱۰۴

راه حل‏های مسأله……………………………. ۱۰۸

راه حل اول……………………………. ۱۰۸

راه حل دوم……………………………. ۱۰۹

راه حل سوم……………………………. ۱۰۹

تقریری نوین…………………………… ۱۱۰

تقلیدناپذیری ویژگی‏های مرجع تقلید…………….. ۱۱۱

ماحصل…………………………………….. ۱۱۵

منابع…………………………………….. ۱۱۷